Το φιρίκι κι η φιρικιά: Μία υπό εξαφάνιση ποικιλία μήλου
Ο Οκτώβρης περπατά στο δεύτερο δεκαήμερο! Τα κυδώνια, τα μήλα και τα κάστανα στο Πήλιο μαζεύτηκαν. Οι λωτοί κοντεύουν να ωριμάσουν και τα κούμαρα στο “ρ’μάγκι” αργούν. Τα “σούρβα” δεν υπάρχουν πια κι “οι μαν’τάρις” άρχισαν να βγαίνουν στα ψηλώματα. Ο περίπατος στο βουνό με τα “χεινουπουριάτ’κα” χρώματα …μαγεία! Το φιρίκι κι η φιρικιά: Μία υπό εξαφάνιση ποικιλία μήλου
Και τα γλυκά φιρίκια ωρίμασαν και συγκομίστηκαν. Κι αυτά τα λίγα, που έπεσαν στο χώμα κάτω “απ’ τ’ς απαρατ’μένις μπ’λιές”, κόκκινα-κόκκινα! Πριν σκεπαστούν απ’ τα πεσμένα φύλλα, θα τα γευτούν ο πεινασμένος σκίουρος, ο περαστικός κυνηγός κι ο περιπατητής του σαββατοκυριακάτικου…
Θα τα γευτούν όμως κι όσοι ξέρουν από αυθεντικά προϊόντα και γνήσια ποιότητα -όπως τα φιρίκια- αγοράζοντάς τα!
Ας γνωρίσουμε τα “μηλαράκια” μας κι εδώ, γιατί είναι ένα κομμάτι της πηλιορείτικης ζωής, της παραγωγής, της παράδοσης, και σίγουρα της οικονομίας:
Αντιγραφή (αυθαίρετη και …λίγο πειραγμένη) από το ιστολόγιο της Όλγας http://firikia.blogspot.gr
Το φιρίκι προέρχεται από την τούρκικη λέξη ερίκ ελμανσί= μήλο σαν κορόμηλο [ερίκ= αβράμηλον (=αβρά=μαλακά, τρυφερά) ελμά=μήλο].
“Τροφή-Φάρμακο”: Μεταφέρω αναλυτικότερα από το sarantakos.wordpress.com: Ετυμολογείται από το τουρκικό ferik. Ferik elmasi είναι μια ποικιλία μικρών μήλων, αλλά ferik είναι επίσης το κοτοπουλάκι. (Ελμά τα μήλα στα τούρκικα, όπου τα αγαπάνε πολύ και αρωματίζουν και το τσάι τους).
Τα φιρίκια ήταν κάποτε διάσημη ελληνική ποικιλία, που τις τελευταίες δεκαετίες έχει χάσει έδαφος είτε επειδή ο καρπός είναι μικρός και με ιδιάζουσα γεύση που δεν αρέσει σε όλους, είτε επειδή η φιρικιά κάνει, λένε, 15 χρόνια να καρπίσει ενώ οι άλλες μηλιές δίνουν καρπό στα 5 χρόνια. Ετυμολογείται από το τουρκικό ferik. Ferik elmasi είναι μια ποικιλία μικρών μήλων, αλλά ferik είναι επίσης το κοτοπουλάκι.
Το λατινικό όνομα του δέντρου είναι Malus domestica Borkh.
Η «μπ’λιά – φιρ’κιά» λέγεται ότι προέρχονται από την περιοχή της Εφέσου ή του Πόντου, με τη δεύτερη πατρίδα να είναι η πιο σίγουρη, λόγω του κλίματος που ευδοκιμεί.
Ήρθε στο Πήλιο μάλλον το 18ο ή 19ο αιώνα και πρωτοκαλλιεργήθηκε στη Ζαγορά. Οι Πηλιορείτες ως έμπειροι δεντροκαλλιεργητές, έμειναν έκπληκτοι απ’ τη νέα ποικιλία κι αμέσως άρχισαν να μπολιάζουν τα υποκείμενα με φιρίκι. Γέμισε όλο το Πήλιο με τα νέα δέντρα.
Πέρασε ύστερα στα ορεινά του Αλμυρού και στη Βόρεια Εύβοια. Τα «πίσου χουριά» (=ανατολικό Πήλιο) κατά την έκφραση των κατοίκων του κεντροδυτικού Πηλίου, είχαν ως τον Πόλεμο μονοκαλλιέργεια το φιρίκι!
Στον «Προμηθέα» του ο Ζωσιμάς στα 1889, μας λέει ότι η Δράκια κι ο Αϊ-Λαυρέντης, είχαν 32 ποικιλίες μήλων και τα φιρίκια σε τρεις ποικιλίες. Δύο καλοκαιρινές και μια χειμωνιάτικη! Τότε γνωστά ως «ferikia», ήταν περιζήτητα στις αγορές της Θεσ/νίκης και των Αθηνών.
Ο Κ. Λιάπης γράφει πως στις αρχές του 20ου αιώνα στον Αϊ-Γιώργη είχαν φυτευτεί 8.000 φιρικιές!
Πράγματι, τα αγιοργείτικα «χουράφια» προπολεμικά «κατέβαζαν χιλιάδις ουκάδις» μήλων! Ακόμη και σήμερα σε μέρη όπου το καλοκαίρι «δε διψούνι» υπάρχουν δέντρα -γερασμένα βέβαια- από την εποχή του ‘50!
Αν σκεφτεί κάποιος πως η παραγωγή των χωριών τότε ήταν βασικά οι ελιές, τ’ αμπέλια, τα κάστανα, τα βιοτεχνικά προϊόντα κλπ, η εξάπλωση της μηλιοκαλλιέργειας με τα φιρίκια, έδωσε νέα οικονομική ώθηση στους πηλιορείτικους πληθυσμούς.
Αργότερα, το φιρίκι έγινε «γλυκό τ’ κουταλιού» – το γνωστό μηλαράκι, μαρμελάδα και «ζαχαρόπηκτα», από τις νοικοκυρές και από το εργοστάσιο του ΣΠΟΛΚ στα Λεχώνια, ειδικά όταν είχε μεγάλη παραγωγή. Και σε κάποιες παλιότερες εποχές το συναντούσαμε στα πανηγύρια, καρφωμένο σε καλαμάκι εξωτερικά καραμελωμένο, σαν γλειφιτζούρι !
Καλλιεργείται η φιρικιά σε υψόμετρο μεταξύ 300μ και 900μ. (ημιορεινά-ορεινά μέρη) σε καλά αποστραγγιζόμενα εδάφη και κοντά σε περιοχές με καστανιές, κουμαριές, οξιές, για να υπάρχει εμπλουτισμός με οργανικά συστατικά των πηλιορείτικων αβεστολιθικών εδαφών.
Το κλίμα που ευδοκιμούν τα φιρίκια πρέπει να είναι χωρίς μεγάλες διαφορές θερμοκρασίας νύχτας- μέρας, να είναι σχετικά υγρό και με μεγάλη καθημερινή ηλιοφάνεια. Γι’ αυτό κι ορεινές περιοχές του Πηλίου που έχουν αυτές τις κλιματολογικές συνθήκες, φτιάχνουν και τα γευστικότερα φιρίκια. “Κουφνουτά”, “μασουράτα” κι “άλ’κα”!
Έχουν όταν ωριμάσουν χρώμα κιτρινοκόκκινο. Κι όσο πιο πολύ τα βλέπει ο ήλιος πάνω στα δέντρα, τόσο πιο κόκκινα γίνονται και περισσότερο κοκκινίζει η ηλιόλουστη πλευρά.
Η καλλιέργεια γινόταν πάντα και σήμερα πάλι γίνεται σε οπωρώνες με πεζούλες –λόγω των επικλινών και δύσκολων εδαφών.
Όπως όλες οι μηλιές έτσι κι οι φιρικιές θέλουν την ίδια φροντίδα.
Σκάψιμο στη ρίζα και ξελάκκωμα, λίπανση με κοπριά, κλάδεμα την Άνοιξη πριν την ανθοφορία, ψεκασμούς, σκότωμα σκουληκιών στον κορμό, «άρι(ε)μα» δηλ. αραίωμα των μικρών μήλων μετά την καρποδεσία, πότισμα το Καλοκαίρι και «μάζι(ε)μα».
Παλιά «ραντίζανι» με «τ’ς μηχανές τ’ς πλάτ’ς» κι μ’ ένα μόνο φάρμακο, το αρσενικό. Επειδή οι μηλιές ήταν ψηλές και η εκτόξευση του δηλητηρίου δεν έφτανε ως τις κορφές, ανέβαιναν πάνω σε τρισκέλι για να φτάσει!
Η συγκομιδή γίνεται πάντα με τα χέρια. Παλιά σε «ντ’μένες κούφες», σήμερα σε πλαστικούς κουβάδες. Άρα η καλλιέργεια, ήταν κι είναι απαιτητική. Γίνεται στο τέλος του Σεπτέμβρη και αρχές του Οκτώβρη.
Οι καλλιεργούμενες μηλιές-φιρικιές παράγουν καρπό, σχεδόν ανά διετία.
Αρχίζουν να καρποφορούν μια 6ετία μετά τη φύτευση τους και στη 10ετία η παραγωγή γίνεται ικανοποιητική, αφού μεγαλώσουν τα δέντρα. Δίνουν καρπό για αρκετές δεκαετίες και σε μεγάλες ποσότητες. Υπήρχαν δέντρα που «κατέβαζαν» ως και τετρακόσιες οκάδες, δηλ. μισό τόνο!
Η αποθήκευση μετά τη συγκομιδή και στην προ ψυγείων εποχή, γινόταν σε «ντάμια» ή «κατώϊα» σωρηδόν. Σιγά σιγά μετά, τα φόρτωναν σε «αρκάδες και γαλίκια», που τα έκλειναν από πάνω με λινάτσες και τα μετέφεραν με τα ζώα αρχικά και με τρένα ή καΐκια μετά, στις αγορές εντός κι εκτός Ελλάδας.
Κι επειδή είναι ανθεκτικό φρούτο, προτιμούνταν πάντα απ’ τους εμπόρους.
Τα χωριά που είχαν κι έχουν τη μεγαλύτερη παραγωγή είναι η Δράκια, ο Αϊ-Γιώργης, ο Αϊ-Λαυρέντης, η Πορταριά, οι Μηλιές, η Βυζίτσα, οι Πινακάτες, το Καραμπάσι κ.ά στο κεντροδυτικό Πήλιο. Στο ανατολικό όλα τα χωριά, με τη Ζαγορά να έχει τα πρωτεία.
Σήμερα άρχισε πάλι η καλλιέργειά του φιρικιού, που είχε σχεδόν εγκαταλειφτεί τις προηγούμενες δεκαετίες για χάρη των νιόφερτων αποδοτικότερων ποικιλιών.
Η διάθεσή του στις αγορές είναι καλή – αφού οι Νεοέλληνες άρχισαν να το γνωρίζουν. Οι τιμές επίσης είναι ικανοποιητικές, αν και λογικό είναι που είναι υψηλότερες των άλλων μηχανικά καλλιεργούμενων ποικιλιών μήλων.
Το γευστικότατο αυτό μηλαράκι σήμερα, είναι ένα προϊόν πιστοποιημένο.
Στη βάση δεδομένων (μητρώο) DOOR της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μια θέση στις καταχωρίσεις απ’ την Ελλάδα κατέχει και το «φιρίκι Πηλίου».
Υ. Γ. 1 -Για το “βασιλιά των μήλων” το φιρίκι, διαβάζουμε και στο firikia.blogspot.com
Καταρχάς το φιρίκι είναι μια σχετικά δυσεύρετη ποικιλία μήλου με χαρακτηριστικό άρωμα και σχήμα κι ιδιαίτερη γεύση που, συγκριτικά, ακόμη αφθονεί στο Πήλιο.
Το βασικό μειονέκτημα της φιρικιάς για τον αγρότη, είναι ότι χρειάζεται γύρω στα δεκαπέντε χρόνια για να δώσει καρπό, ενώ οι κοινές μηλιές ήδη καρπίζουν στο τέταρτο ή πέμπτο έτος τους. Οπότε, το γεγονός και μόνο πως για να φυτέψει κανείς ένα κτήμα με φιρικιές, χρειάζεται να περιμένει δεκαπέντε χρόνια για να αρχίσουν αυτές να αποδίδουν είναι σίγουρα ανασταλτικό.
Παράλληλα, σε περίπτωση που ξεραθούν και πρέπει να αντικατασταθούν κάποια γέρικα δέντρα φιρικιάς και πάλι συνηθίζουν να βάζουν στη θέση τους κοινές μηλιές που είναι αποδοτικότερες σε σύντομο χρονικό διάστημα. Κι έτσι, με αυτά τα δεδομένα, η φιρικιά αποτελεί πλεόν μια ποικιλία της οποίας η καλλιέργεια όλο και περιορίζεται.
Οι συνταγές για το γλυκό φιρίκι όλο και κάποιες ψιλοπαραλλαγές έχουν.
Εγώ θα παραθέσω εδώ δύο αντιπροσωπευτικές παραλλαγές όπως μου τις έχουν μεταφέρει γυναίκες του χωριού μας.
Χρειαζόμαστε 1 κιλό ζάχαρη για 16 μεγάλα ή 20-22 μικρά φιρίκια (προτιμότερο), γύρω στο ένα ποτήρι νερό, λίγο χυμό λεμόνι, φυλλαράκια “μόσχου” (αρμπαρόριζας) και ξεφλουδισμένα αμύγδαλα. `Αλλοι, βέβαια, χρησιμοποιούν τη βανίλια σαν αρωματικό.
Πρώτα καθαρίζουμε με προσοχή την καρδιά (τα κουκουτσάκια και εσωτερικό) του μήλου και στη συνέχεια τη φλούδα. Όπως τα καθαρίζουμε τα ρίχνουμε σε μια λεκάνη με νερό όπου έχουμε στύψει και λίγο λεμόνι, για να μη μαυρίσουν. Καλό είναι και να τα αφήσουμε κανένα μισάωρο σε αυτό το νερό.
Στη συνέχεια ρίχνουμε στην κατσαρόλα 1 κιλό ζάχαρη και περίπου ενά ποτήρι νερό μέχρι αυτή να “αναλύσει” (να διαλυθεί η ζάχαρη).
Ύστερα βάζουμε και τα φιρίκια.
Εάν θέλουμε το χρώμα των φιρικιών να παραμείνει ανοιχτό και σχετικά διάφανο, ακολουθούμε την εξής μέθοδο: Αφού τα βάζουμε σε χαμηλή φωτιά, δυναμώνουμε σιγά σιγά (όχι τόσο ώστε το μείγμα να βράσει έντονα που να ξεχειλίσει) και περιμένουμε να δέσει το γλυκό. Έχουμε ήδη προσθέσει την αρμπαρόριζα ή τη βανίλια. Στο τέλος ρίχνουμε τα μύγδαλα και το χυμό από ένα ζουμερό λεμόνι και το αφήνουμε να κρυώσει.
Εάν θέλουμε το χρώμα τον φιρικιών να σκουρύνει αρκετά, όταν πάρουν βράση, τα ραντίζουμε με λίγο νεράκι ώστε να κοπεί ο “χόχλος”, για να μη δέσει γρήγορα το γλυκό, γιατί έτσι δε θα προλάβει το μήλο να πάρει χρώμα.
Τέσσερις πέντε φορές κάνουμε την ίδια διαδικασία. Μετά, κατεβάζουμε την κατσαρόλα από το μάτι, τη σκεπάζουμε με μια στεγνή πετσέτα και αφήνουμε το γλυκό να κρυώσει. Αφού κρυώσει εντελώς, επαναλαμβάνουμε την αρχική διαδικασία μέχρι να πάρει τρεις τέσσερις ακόμη βράσεις.
Έχουμε ήδη ρίξει την αρμπαρόριζα και στο τέλος προσθέτουμε το στιμμένο λεμόνι (για να μη ζαχαρώσει το γλυκό) και τα αμύγδαλα (για να πάρουν γεύση από το σιρόπι).
Τέλος, καθώς βάζουμε το γλυκό στο βάζο, τοποθετούμε από ένα αμυγδαλάκι στο εσωτερικό κάθε φιρικιού.
Υ. Γ. 2 -Ο φίλτατος Μηλιώτης γιατρός κ. Θεόδ. Γκαβαρδίνας συμπλήρωσε τη δημοσίευση και τον ευχαριστώ:
[…] Έτσι θα προσπαθήσω να περιγράψω μερικές ακόμα χρήσεις του.
Τα καλύτερα έφευγαν για τις διάφορες αγορές με το τραίνο από τις Μηλιές, τα Αργυρέικα τα Ογλά και τη Γατζέα. Τα δεύτερα πήγαιναν στην τοπική αγορά, ενώ τα “ευγάλματα” τα χρησιμοποιούσαν για μαρμελάδες, γλυκό του κουταλιού (τα μικρά) και πετιμέζι. Δεν ξεχνώ το πόσες ώρες έχω γυρίσει την κουτάλα μέσα στο καζανάκι μέχρι να δέσει το πετιμέζι…
Φτιάχνουμε μούστο και πετιμέζι – Ολόκληρη η διαδικασία
Τέλος οι “πισιάδις” γίνονταν “μηλοκόμματα” για τροφή των ζώων κατά τη διάρκεια του χειμώνα.
[Σημείωση: Επειδή κάποιοι δε γνωρίζουν το πηλιορείτικο γλωσσικό ιδίωμα εξηγώ τις εντός εισαγωγικών λέξεις που έγραψε ο κ. Γκαβαρδίνας.
Ευγάλματα= φρούτα μη εμπορεύσιμα που στη διαλογή «έβγαιναν»- πετιόντουσαν- ως άχρηστα (δυσμορφία, μικρό μέγεθος, σκουληκοφαγωμένα κλπ.)
Πισιάδις= φρούτα που «έπεφταν» από το δέντρο πριν τη συλλογή τους λόγω ανέμου συνήθως ή αρρώστιας ή ωρίμανσης. Αλλού λέγονται χαμάδες(<χάμω).
Μηλοκόμματα= μήλα που κοβόντουσαν κομματάκια και δίνονταν στα οικόσιτα ζώα (κατσίκες, πρόβατα, κουνέλια, κότες) για να μπορούν να τα τρώνε ευκολότερα. Συνήθως τα αναμείγνυαν με πίτουρα για να γίνουν πιο θρεπτικά. Στα αλογομούλαρα έδιναν ελάχιστα γιατί αυτά «μεθούν» κι αυτά «ακέργια» (ολόκληρα).
Αυτή ήταν η πραγματική «οικιακή οικονομία»! Τίποτα δεν πήγαινε τότε χαμένο! Διατρέφονταν άνθρωποι και ζώα. Σήμερα εφευρέθηκε η οικιακή κομποστοποίηση!]
Μπορείτε να δείτε ακόμη: Μήλα: Δρουν αντικαρκινικά, αφαιρούν καρκινογόνα ραδιοϊσότοπα, διατηρούν τις αρτηρίες καθαρές
Τα μεγάλα οφέλη του πράσινου μήλου στην υγεία
Οι ευεργετικές ιδιότητες του μήλου
Μήλα & αχλάδια περιορίζουν τον κίνδυνο καρδιακού-εγκεφαλικού κατά 50%
Και μία μικρή λίστα και άλλων… ΧΑΜΈΝΩΝ ΘΗΣΑΥΡΏΝ: Σουρβιά-Σούρβα, υπό εξαφάνιση, αυτοφυές δέντρο-καρπός της Ελλάδας
Σαγκουίνι Γουρίτσας: Ένα ακόμη απαξιωμένο, μοναδικό ελληνικό προϊόν
Γκορτσιά ή αγριαχλαδιά, ένα ακόμη ξεχασμένο αλλά ωφέλιμο δέντρο
Χαρουπιά το δέντρο εργοστάσιο: Ο χαμένος ελληνικός θησαυρός
Κορομηλιά και Κορόμηλο: Ένα Ευεργετικό, αλλά Υποτιμημένο Φρούτο
