Το έθιμο “Βαρβάρα” από την αρχαιότητα και 4 παραδοσιακές συνταγές
Το έθιμο της Βαρβάρας αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της λαϊκής λατρευτικής παράδοσης της Θράκης. Κάθε φορά που ξημερώνει η 4η Δεκεμβρίου, η μνήμη όλων γυρίζει πίσω σε εκείνα τα κρύα πρωινά που ανοίγαμε τα μάτια μας και μας περίμεναν τα μπολ με την αχνιστή Βαρβάρα και το σπίτι μοσχοβολούσε σουσάμι και κανέλα.
Η Αγία Βαρβάρα θεωρούταν από τους κατοίκους της Θράκης προστάτιδα των παιδιών από τις κακές παιδικές ασθένειες και ιδιαίτερα της ευλογιάς, που προκαλούσε πολλούς θανάτους στον παιδικό πληθυσμό. Γι’ αυτό καθιέρωσαν στη γιορτή της, για να την «γλυκάνουν» να μοιράζουν γλυκό, που το ονόμασαν «Βαρβάρα».
Στη Μικρά Ασία συναντάμε τις μελόπιτες, πανσπερμία, την έκθεση στο τρίστρατο (όλα αυτά είναι συνδεδεμένα πιο πολύ με την λατρεία της αρχαίας θεάς Εκάτης).
Η σημαντικότερη όμως λαογραφική και Πανελλήνια προσφορά προς την Αγία Βαρβάρα είναι τα εορταστικό κολυβόζουμο ή σπερνά, που αλλιώς λέγονται και «Βαρβάρα». Προσφέρονται στην ωραία Αγία για να κρατήσει τα πρόσωπα όλων ωραία και μακριά από τις δυσμορφίες της ευλογιάς.
Γι’ αυτό, σύμφωνα με το έθιμο θα φάνε όλοι από τη «Βαρβάρα» και θα μοιράσουν και στους άλλους. Θα έλεγε κανείς μια κοινωνία αμυντικής αλληλεγγύης.
Το έθιμο της “βαρβάρας” συμβολίζοντας την πανσπερμία, έρχεται από την αρχαιότητα, ως κατάλοιπο της λατρείας της θεάς Εκάτης, και πρόκειται για ένα είδος ασουρέ.
Τα “Εκαταία” εορτάζονταν στην αρχή του Χειμώνα, με τις αποθήκες της Αρχαίας Θράκης, γεμάτες από στάρια και αποξηραμένους καρπούς. Αυτά χρησιμοποιούνταν για το Εκαταίο Δείπνο, ως αναίμακτη προσφορά στη θεά, με αντάλλαγμα την προστασία ανθρώπων και σπαρτών.
Το αρχαιοελληνικό έθιμο πέρασε, μέσω του Βυζαντίου, και σε άλλους λαούς, ενώ αντικαταστάθηκε απ’ τη “βαρβάρα”, λόγω της σύνδεσής του με ένα περιστατικό των πρωτοχριστιανικών χρόνων.
Πως όμως ξεκίνησε αυτό το έθιμο στη Θράκη;
Υπάρχουν δύο εκδοχές.. Η μία υποστηρίζει ότι ο πατέρας της Αγίας Βαρβάρας, ο Διόσκουρος, όντας φανατικός αντιχριστιανός, έδωσε εντολή στους εμπόρους άρτου και τροφίμων της περιοχής του, να δηλητηριάσουν ό,τι προορίζονταν για τους χριστιανούς. Η κόρη του όμως που το άκουσε, προειδοποίησε τους χριστιανούς, να περιοριστούν στα αποθέματα τροφίμων που υπήρχαν στα σπίτια τους.
Οι προμήθειες σύντομα τελείωσαν, κι αυτά που απέμειναν ήταν μια ποικιλία καρπών, που δεν αρκούσαν για κανονικά γεύματα. Έτσι, κάθε οικογένεια μαγείρεψε ό,τι πρόχειρο βρέθηκε στο σπίτι.
Επειδή όμως τα τρόφιμα που τους είχαν απομείνει ήταν πολύ λίγα και κάθε είδος από μόνο του δεν έφτανε για μια σωστή μαγειριά, έβαλαν στην κατσαρόλα λίγο από όλα. Δηλαδή, λίγο στάρι, μερικά φασόλια, κουκιά, σταφίδες και ό,τι άλλο σχετικό είχαν, κι όλα μαζί τα μαγείρεψαν.
Έτσι, έγινε η πρώτη Βαρβάρα και έτσι οι χριστιανοί σώθηκαν από τη δηλητηρίαση, χάρη στη Βαρβάρα, που στη συνέχεια υπέστη φρικτά βασανιστήρια και θανατώθηκε από τα χέρια του πατέρα της, επειδή ασπάστηκε τον χριστιανισμό.
(“Τροφή-Φάρμακο”: Ευγενική υπενθύμισις: Η ιστορία γράφεται πάντα από τον «νικητή»)
Σε ανάμνηση της σωτηρίας τους οι χριστιανοί, έδωσαν το όνομά της στο έθιμο της “βαρβάρας”, που κατέστη αναπόσπαστο κομμάτι της λαϊκής παράδοσης πολλών περιοχών, και ιδίως του Πόντου, της Κωνσταντινούπολης, και της Θράκης, όπου συνήθως η συνταγή περιέχει εννέα υλικά.
Στην Αδριανούπολη και στη Μακρά Γέφυρα, πρόσθεταν στη “βαρβάρα” και μερικά κουκιά, που ήταν γούρι για όποιον τα έβρισκε.
Η δεύτερη εκδοχή αναφέρει πως η παραγωγή του σιταριού, στην αρχαία Θράκη αποτελούσε βασική οικονομική δραστηριότητα των κατοίκων. Στις αρχές του χειμώνα, γιόρταζαν τα «Εκαταία» προς τιμήν της θεάς Εκάτης.
Αυτή την εποχή οι αποθήκες των σπιτιών ήταν γεμάτες σιτάρι που είχαν θερίσει το καλοκαίρι, καθώς και άλλα προϊόντα, όπως ξηρά σύκα, σταφίδες, καρύδια κλπ, που διατηρούνται για μεγάλο χρονικό διάστημα. Με αυτά τα υλικά παρασκεύαζαν το Εκαταίο Δείπνο.
Η «Βαρβάρα» πιθανόν αντικατέστησε το Εκαταίο Δείπνο, που προσέφεραν στη θεά ζητώντας να προστατεύει τους ίδιους κατά τη διάρκεια του Χειμώνα, αλλά και το σιτάρι που είχαν σπείρει λίγο πριν στο τέλος του Φθινοπώρου.
Όποια και από τις δύο εκδοχές να δεχθεί κανείς, το έθιμο της «Βαρβάρας» αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της λαϊκής λατρευτικής παράδοσης της Θράκης και είναι άξιο θαυμασμού ότι οι νέοι και οι νέες, κυρίως νοικοκυρές, γνωρίζουν για το έθιμο και το τηρούν κάθε χρόνο μέχρι και σήμερα…
Πως φτιάχνεται η «Βαρβάρα»;
Και κάθε φορά που ξημερώνει η 4η Δεκεμβρίου, η μνήμη όλων γυρίζει πίσω σε εκείνα τα κρύα πρωινά που ανοίγαμε τα μάτια μας και μας περίμεναν οι σουπιερίτσες (μπολ τα λέμε σήμερα) με την αχνιστή Βαρβάρα και το σπίτι μοσχοβολούσε σουσάμι και κανέλα.
Στη Θράκη χρησιμοποιούν εννέα είδη για την παρασκευή της Βαρβάρας. Σιτάρι, αμύγδαλα, καρύδια, ρόδια, σταφίδες, κανέλα, σουσάμι, ταχίνι και φρούτα ψιλοκομμένα, κυρίως μήλα σκληρά. Στην περιοχή της Μακράς Γέφυρας και της Αδριανούπολης για γούρι έριχναν μέσα 3 έως 4 κουκιά και όποιος τα έβρισκε θεωρούνταν καλότυχος.
Η «Βαρβάρα» παρασκευάζονταν την παραμονή της εορτής της Αγίας Βαρβάρας και μοιράζονταν ανήμερα της γιορτής της πρωί – πρωί.
Και τότε έβλεπες από κάθε σπίτι να βγαίνουν παιδιά, κρατώντας στα χέρια τους από το χερουλάκι τσίγκινα δοχεία με το γλυκό κολυβόζουμο και να το μοιράζουν στα σπίτια της γειτονιάς, απ’ όπου επίσης έπαιρναν τη δική τους «Βαρβάρα» και την πήγαιναν χαρούμενα στο σπίτι τους. Ήταν εκείνη η μέρα γιορτή για τα παιδιά και κάθε χρόνο την περίμεναν με μεγάλη χαρά, διηγούνται με συγκίνηση ακόμη και σήμερα οι μεγαλύτεροι.
Η ατμόσφαιρα σ’ όλο το χωριό ήταν εορταστική.
Το σπίτι έπρεπε οπωσδήποτε να λάμπει από καθαριότητα και να είναι πανέτοιμο να δεχτεί κάθε επισκέπτη. Σ’ ένα μεγάλο πανηγύρι στην καρδιά του Χειμώνα εξελίσσονταν τελικά η γιορτή της Αγίας Βαρβάρας στη Θράκη, με τη Θρακιώτισσα γυναίκα φορώντας την παραδοσιακή θρακιώτικη φορεσιά να πρωτοστατεί στο όλο σκηνικό.
Επί πλέον, ο λαός μας συνέδεσε την ημέρα της γιορτής της Αγίας Βαρβάρας με τον ερχομό του Χειμώνα και το κρύο που όλο και δυναμώνει: «Η Αγία Βαρβάρα βαρβαρώνει, ο Άη Σάββας σαβανώνει κι ο Άη Νικόλας παραχώνει» ή «Αγιά Βαρβάρα μίλησε και Σάββας απεκρίθη, ο Άη Νικόλας έφτασε με χιόνια φορτωμένος».
Γι’ αυτό από τα παλιά χρόνια η γιορτή της Αγίας Βαρβάρας ήταν το χρονικό σημείο που σταματούσαν οι γεωργικές ασχολίες, αλλά και οι φροντίδες που είχαν σχέση με την καθαριότητα των σπιτιών. Και τις μεγάλες νύχτες του Δεκέμβρη οι γιορτές των Αγίων της εκκλησίας μας έδιναν την ευκαιρία στους ανθρώπους να ανταλλάξουν επισκέψεις και να απολαύσουν τη ζεστασιά των καλοστρωμένων σπιτικών.
ΠΡΟΣΟΧΉ: Λαός χωρίς παράδοση είναι σαν άνθρωπος με αμνησία~Τίποτα δεν αναπτύσσεται με κομμένες ρίζες
Ακολουθούν τέσσερις απ’ τις δημοφιλέστερες συνταγές για την παρασκευή της “βαρβάρας”, δεν έχετε παρά να διαλέξετε αυτή που σας ταιριάζει, ή/και να αυτοσχεδιάσετε ως προς την προσθήκη ή αφαίρεση καρπών:
1η συνταγή (δημοφιλής στη Θράκη)
Υλικά:
- μισό κιλό αποφλοιωμένο σιτάρι
- 2 φλυτζάνια ζάχαρη
- 1 φλιτζάνι ξανθές σταφίδες
- 10 ξερά σύκα ψιλοκομμένα
- 1 βάζο ταχίνι
- κανέλα, καρύδια, και όποιον άλλον καρπό επιθυμείτε (αμύγδαλα,δαμάσκηνα, χουρμάδες, βερίκοκα, ακτινίδια, ρόδια κλπ)
Εκτέλεση:
Το βράδυ της προπαραμονής της γιορτής, πλένουμε το σιτάρι και το μουλιάζουμε σε νερό.
Την επομένη, το πλένουμε καλά, το στραγγίζουμε και το βράζουμε καλά. Πολτοποιούμε περισσότερη απ’ τη μισή ποσότητα, και το ξαναβράζουμε μαζί με τις σταφίδες σε χαμηλή φωτιά.
Ρίχνουμε τα σύκα και τα αφήνουμε να βράσουν καλά όλα μαζί ανακατεύοντας συχνά ώσπου να χυλώσει το μείγμα.
Προσθέτουμε τη ζάχαρη και ανακατεύουμε ώσπου να λιώσει. Κατεβάζουμε απ’ τη φωτιά και ρίχνουμε το ταχίνι ανακατεύοντας καλά. Σερβίρουμε σε μπολάκια, πασπαλίζουμε με καρύδια και κανέλα. Διακοσμούμε με ένα χουρμά κι ένα δαμάσκηνο (χωρίς το κουκούτσι) στο κάθε μπολάκι.
{“Τροφή-Φάρμακο”: Το έθιμο αυτό το έμαθα πολύ πρόσφατα, στον τόπο μου δεν το γιορτάζαμε. Οι συνταγές μου θυμίζουν έντονα τα «πολυσπόρια» που φτιάχναμε στις 21 του Νοέμβρη που η εκκλησία γιορτάσει την Παναγία την Πολυσπορίτισσα, επίσης ένα πανάρχαιο έθιμο που αφορούσε στην Θεά Δήμητρα και την Γαία με τους καρπούς της.
Η πιο έντονη διαφορά είναι πως δεν χρησιμοποιούσαμε όλους αυτά τα αποξηραμένα φρούτα και η αλήθεια είναι πως με την χρήση όλων αυτών, μου φαίνεται πολύ υπερβολική η προσθήκη ΚΑΙ ζάχαρης στις ημέρες μας (παλαιότερα ίσως ήταν αναγκαία η χρήση της!)}
2η συνταγή (ποντιακή εκδοχή)
Υλικά
- μισό κιλό σιτάρι αποφλοιωμένο
- μισό φλιτζάνι μαύρες σταφίδες
- μισό φλιτζάνι καρύδια χοντροκομμένα
- μισό φλιτζάνι αμύγδαλα ξεφλουδισμένα και χοντροκομμένα
- μισό φλιτζάνι καλαμπόκι
- μισό φλιτζάνι φασόλια ψιλά
- ένα φλιτζάνι νισεστέ ή κορν φλάουρ
- ένα φλιτζάνι ζάχαρη
- κανέλα και σουσάμι για το στόλισμα
Εκτέλεση
Προετοιμάζουμε το σιτάρι όπως στην προηγούμενη συνταγή, απ’ την προπαραμονή της γιορτής, και με τον ίδιο τρόπο προετοιμάζουμε τα φασόλια και το καλαμπόκι.
Βράζουμε το σιτάρι τα φασόλια και το καλαμπόκι, για μια-δύο ώρες σε δύο λίτρα νερό περίπου, ώσπου να χυλώσει. Παρακολουθούμε τον βρασμό και προσθέτουμε νερό όποτε χρειαστεί. Σε ένα άλλο σκεύος ανακατεύουμε τη ζάχαρη και το νισεστέ με ένα ποτήρι νερό, και τα βράζουμε για λίγο (ώσπου να πήξουν καλά). Βάζουμε τα δύο μείγματα στο ίδιο σκεύος και προσθέτουμε τα καρύδια, τα αμύγδαλα και τις σταφίδες. Σερβίρουμε σε μπολάκια και πασπαλίζουμε με το σουσάμι και την κανέλα.
3η συνταγή (δημοφιλής στην Κωνσταντινούπολη)
Υλικά
- μισό κιλό σιτάρι
- 1 φλιτζάνι ρυζάλευρο
- 2 φλιτζάνια αμύγδαλα χοντροκομμένα
- 2 φλιτζάνια σταφίδες ξανθές
- μισό φλιτζάνι σταφίδες μαύρες
- 4 φλιτζάνια ζάχαρη
- 9-10 ξερά βερίκοκα σε κομματάκια
- 9-10 ξερά σύκα σε κομματάκια
- 2 φλιτζάνια καρύδια χοντροκομμένα
- 4-5 καρφάκια γαρύφαλλο
- μισό φλιτζάνι ανθόνερο
Για το στόλισμα: κανέλα, ρόδια και ξηρούς καρπούς χοντροκομμένους
Εκτέλεση
Προετοιμάζουμε το σιτάρι όπως στην πρώτη συνταγή, απ’ την προπαραμονή της γιορτής.
Στο ίδιο νερό που το μουλιάσαμε, το βράζουμε μέχρι να μαλακώσει συμπληρώνοντας όσο νερό χρειαστεί (1,5-2 λίτρα περίπου). Αφού βράσει καλά, προσθέτουμε τα γαρύφαλλα και όλους τους ξηρούς καρπούς (εκτός απ’ τα σύκα).
Τα βράζουμε όλα μαζί για ακόμα 10 λεπτά περίπου. Στη συνέχεια, λιώνουμε το ρυζάλευρο σε λίγο νερό, και το προσθέτουμε στο μείγμα, μαζί με τη ζάχαρη και τα σύκα και βράζουμε για άλλα 10 λεπτά. Έπειτα προσθέτουμε το ανθόνερο, ανακατεύουμε ελαφρά, και κατεβάζουμε την κατσαρόλα από την φωτιά. Σερβίρουμε σε μπολάκια και στολίζουμε με τα υλικά του στολίσματος.
4η συνταγή (δημοφιλής σε πολλές περιοχές)
Υλικά
- μισό κιλό σιτάρι αποφλοιωμένο
- ένα φλιτζάνι ζάχαρη
- μισό φλιτζάνι αλεύρι για όλες τις χρήσεις
- ένα κουταλάκι του γλυκού κανέλα
- ένα φλιτζάνι σταφίδες
- ένα φλιτζάνι καρύδια
- μισό φλιτζάνι αμύγδαλα
- μισό φλιτζάνι σουσάμι
- μισό φλιτζάνι ρόδια
- λίγο αλάτι
Για το στόλισμα χρησιμοποιούμε κανέλα και ποικιλία καρπών (βλ. πρώτη συνταγή)
Εκτέλεση
Προετοιμάζουμε το σιτάρι όπως στην πρώτη συνταγή, απ’ την προπαραμονή της γιορτής.
Βάζουμε το σουσάμι σε ένα ταψάκι, στο φούρνο στους 200 βαθμούς (ή σ’ ένα τηγάνι) και το καβουρντίζουμε ώσπου να ροδίσει ελάχιστα. Όταν κρυώσει, το αλέθουμε ή το ψιλοκοπανίζουμε. Το ίδιο περίπου κάνουμε και με το αλεύρι, μόνο που αυτό θέλει λίγο περισσότερη ώρα, και πρέπει να το ανακατεύουμε συχνά (γιατί καίγεται εύκολα και πικρίζει).
Αφού πλύνουμε και στραγγίξουμε το σιτάρι, το βράζουμε σε περίπου ενάμιση λίτρο νερό, με ελάχιστο αλάτι, για 15 λεπτά. Έπειτα προσθέτουμε τη ζάχαρη και την κανέλα και ανακατεύουμε ρίχνοντας λίγο λίγο το αλεύρι. Αφήνουμε το μείγμα να βράσει για λίγα λεπτά και να είναι ελαφρώς κρεμώδες. Το κατεβάζουμε απ’ τη φωτιά, προσθέτουμε όλους τους καρπούς ανακατεύοντας προσεκτικά. Αδειάζουμε το μείγμα σε μπολάκια, κι όταν κρυώσει και πήξει, στολίζουμε με ξηρούς καρπούς και ρόδια.
Επαναλαμβάνω: Λαός χωρίς παράδοση είναι σαν άνθρωπος με αμνησία~Τίποτα δεν αναπτύσσεται με κομμένες ρίζες
Δείτε ακόμη: «Ελληνικό Πρωινό»: Γίνεται ανάρπαστο παντού κι εμείς ψάχνουμε για κρουασάν
Γιατί πρέπει να καταναλώνουμε ντόπια παραδοσιακά προϊόντα
Φαγητά που διατήρησαν την ζωή αλλά χάθηκαν με τα χρόνια
Πηγές: Το έθιμο “Βαρβάρα” από την αρχαιότητα και 4 παραδοσιακές συνταγές
xronos.gr
mnimesellinismou.com
www.vimaorthodoxias.gr Το έθιμο “Βαρβάρα” από την αρχαιότητα και 4 παραδοσιακές συνταγές
