Τα πάντα για τα βότανα: Ιστορία, ιδιότητες, δράσεις, χρήσεις, οφέλη

Τα πάντα για τα βότανα: Ιστορία, ιδιότητες, δράσεις, χρήσεις, οφέλη

ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΟΤΑΝΩΝ Τα πάντα για τα βότανα: Ιστορία, ιδιότητες, δράσεις, χρήσεις, οφέλη

Φαρμακευτικό φυτό ή βότανο καλείται κάθε φυτό που περιέχει ένα ή περισσότερα δραστικά συστατικά τα οποία έχουν την ικανότητα να προλαμβάνουν ή να ανακουφίζουν ασθένειες (Strivastava et al., 1996).

Ο Ιπποκράτης αναφέρθηκε σε 236 διαφορετικές φαρμακευτικές ουσίες που προέρχονταν από βότανα (Leventin & McMahon et al, 2003).

Σύμφωνα με την Ιπποκρατική θεωρία

«Αν οι άνθρωποι ζούσαν σωστά και τρέφονταν σωστά, τότε δεν θα υπήρχε η ιατρική, επειδή απλώς, δε θα υπήρχαν αρρώστιες».
Με σωστή διατροφή, δεν θα υπήρχε ιατρική, διότι δεν θα υπήρχαν αρρώστιες – Ιπποκράτης 

Όπως περιγράφεται και παραπάνω, ήδη από το 2800 π.κ.χ, τα βότανα και τα καρυκεύματα χρησιμοποιούνταν για θεραπευτικούς σκοπούς με εμπειρικό κυρίως τρόπο (Ritchie et al, 2007).

Τα βότανα είναι αυτοφυή φυτά, που αναπτύσσονται σε διαφορές άγονες ή και καλλιεργημένες περιοχές και τα οποία κατά διαφορά χρονικά διαστήματα οι γεωργοί τα μαζεύουν ή όπως συνήθως λένε, τα «βοτανίζουν». Στην αρχαιότητα, βότανα αποκαλούσαν όλα τα φαρμακευτικά φυτά που κατά την μάσηση παρουσίαζαν πικράδα, γλυκάδα ή και αρωματική γεύση.

Τις ιδιότητες αυτές, οι πρώτοι άνθρωποι τις απέδιδαν σε μαγικές ικανότητες που είχαν την δύναμη, όταν εισέλθουν στον οργανισμό ενός πάσχοντος, να τον ανακουφίσουν ή και να τον θεραπεύουν από οποιαδήποτε αρρώστια. Η ονομασία αυτή διατηρήθηκε και μέχρι σήμερα, ώστε σ’ ολόκληρη σχεδόν την χώρα να τα λένε «Μαγικά Βότανα».

Σε μερικές περιπτώσεις ο λαό μεταχειρίζεται για τα βότανα ειδικές λέξεις, όπως «δεν βρίσκω βοτάνι για να γιάνω τις πληγές μου», που δείχνει τη σπουδαιότητα που τους αποδιδόταν. (Δεληγιαννάκη Μ, 2001)

Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει το Αγγλικό λεξικό της Οξφόρδης,

«βότανα είναι όλα τα χρήσιμα φυτά, των οποίων οι ρίζες, οι μίσχοι, τα άνθη και ….τα φύλλα χρησιμεύουν ως τροφή ή θεραπεία, χάρη στο άρωμά τους ή με κάποιο άλλο τρόπο…». (Λαμπράκη Μ, 2000) 6 1.2

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Οι αναζητήσεις στο θαυμαστό κόσμο των βοτάνων για τον καθένα μας ίσως να ξεκινά από ένα βίωμα, μια εικόνα, μια γεύση… ίσως και από το ενδιαφέρον για μία σχέση διαφορετική με τη φύση. Η ιστορία των πολιτισμών είναι γεμάτη μύθους και παραδόσεις που αναφέρονται στις θεραπευτικές χρήσεις των φυτών.

Πίσω από κάθε θαυματουργή ενέργεια ίσως να βρίσκεται και ένα βοτάνι που λίγοι έτυχε να γνωρίζουν και λίγοι να το χρησιμοποιούν. Βοτάνια που γνώριζαν οι θεοί και τυχαία ανακάλυψαν οι άνθρωποι, βότανα που ξεπηδούν από το αίμα μυθικών ηρώων, όπως ο υάκινθος που φυτρώνει τη στιγμή που το αίμα του νεαρού Υάκινθου, φίλου του Απόλλωνα ποτίζει τη γη.

Εκείνος όμως που θεωρείται ο βαθύτερος γνώστης των βοτάνων είναι ο δάσκαλος του μυθικού Αχιλλέα και του Ιπποκράτη ο Χείρων Κένταυρος που ζούσε στο Πήλιο. Βότανα όπως το χειρώνιον και το κενταύριον φέρουν ακόμη το όνομά του.

Τους τελευταίους αιώνες η έννοια «βότανο» περιορίστηκε σε κάποια συγκεκριμένα φυτά τα οποία χρησιμοποιούνται ως θεραπευτικά ροφήματα, ως καταπλάσματα, ως πρώτη ύλη στα πρακτικά γιατροσόφια και τη σύγχρονη φαρμακολογία. Έχουμε την τάση να αποκλείουμε τα φυτά εκείνα που χρησιμεύουν μόνο για τροφή καθώς και εκείνα που χρησιμοποιούνται για διακοσμητικούς ή πρακτικούς λόγους.

Κανείς δε θα λογάριαζε τα πλεγμένα σ’ ένα καλάθι κλαδάκια ιτιάς ως βότανο.

Κι όμως παλιότερα χρησιμοποιούνταν ως αφέψημα για τους πονοκεφάλους και τα κρυολογήματα, ενώ τα δραστικά συστατικά της ιτιάς οδήγησαν στην παραγωγή της ασπιρίνης.
Ιτιά – Salix spp. – Ιδιότητες 

Η σημερινή διάκριση των φυτών σε βότανα, λαχανικά, φρούτα, χόρτα και «ζιζάνια» είναι μια πρόσφατη επινόηση (Δεληγιαννάκη Μ, 2001). Για τους αρχαίους Έλληνες, Ρωμαίους, Άραβες, Κινέζους και Ινδούς τα φυτά επιδρούν θεραπευτικά και εξισορροπητικά στον ανθρώπινο οργανισμό ακόμα και όταν 7 καταναλώνονται καθημερινά ως τροφές.

Επίσης και όταν μαγειρεύονται ή συνδυάζονται με άλλα υλικά όπως κρέας, ψάρι, δημητριακά, αυτά συνεχίζουν να διατηρούν τα ενεργά συστατικά τους και να έχουν θεραπευτικές ιδιότητες.(Mπαζαίος K, 2010)

«Να φας τσουκνίδα για να προστατευθείς απ’ όλες τις ασθένειες του έτους»

συμβούλευε τους Αθηναίους ο Ησίοδος. Ενώ ο πατέρας της Ιατρικής, ο Ιπποκράτης, συνιστούσε να βάζουν οι άνθρωποι πολλά αρωματικά (βότανα) στα φαγητά τους, για να χορταίνουν εύκολα και γρήγορα, ώστε να μη χρειάζεται να τρώνε πολύ, γιατί η πολυφαγία δεν ωφελεί.
Τσουκνίδα – urtica dioica, το βότανο πανάκεια

Για ένα μάγειρα στην αρχαία Ελλάδα μα και στο Μεσαίωνα, το λάχανο, τα καρότα, τα σπαράγγια, τα ραδίκια, τα αγγούρια ήταν όλα «βότανα της κουζίνας», το ίδιο με το φασκόμηλο, το δίκταμο και τη μαντζουράνα (Δεληγιαννάκη Μ, 2001).

Η ιστορία των βοτάνων

Η χρήση των φυτών για φαρμακευτικούς σκοπούς είναι τόσο παλιά όσο και ο πολιτισμός και η πρώτη γνωστή γραπτή αναφορά για θεραπευτικά φυτά έρχεται από τους Σουμέριους το 2200 π.κ.χ.

Κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα και του σκοταδισμού οι προλήψεις σε συνδυασμό με την άγνοια απέδωσαν μαγικές ιδιότητες στα φυτά, μερικές φορές για ασήμαντη αιτία, και ανέπτυξαν ιεροτελεστίες όπου μηχανορραφούσαν για συντηρήσουν το μυστήριο και την μαγεία.

Ο άνθρωπος ήταν επίσης πληροφορημένος, από την αρχή του πολιτισμού, για τα αποτελέσματα των αρωμάτων στο σώμα στο μυαλό και στα συναισθήματα. Τα λουλούδια χρησιμοποιούνταν για να προσελκύσουν αγάπη, φαγητό και προστασία.

Τα αρωματικά φυτά χρησιμοποιούνταν για να γιατρέψουν το σώμα.

Τα πιο ακριβά λουλούδια προσφέρονταν στους θεούς και στις θεές σαν θυσία, και η χρήση αρωματικών θυμιαμάτων έχει καταγραφεί από την αρχαιότητα. Σε όλο τον κόσμο, από την αρχαιότητα μέχρι την σύγχρονη εποχή, διαφορετικές κουλτούρες έχουν ανακαλύψει πολλά κοινά σημεία όπως και ποικίλες χρήσεις για βότανα και αιθέρια έλαια. Οι μύθοι, οι θρύλοι, η παράδοση και η ιατρική αντικατοπτρίζουν αυτές τις γνώσεις. 8

Η διατήρηση της υγείας του ανθρώπου και των άλλων οργανισμών, εξαρτάται άμεσα από τις συνθήκες και τους παράγοντες του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν.

• Τον αέρα που αναπνέουν,
• το νερό που πίνουν,
• την τροφή που τρώνε και
• την ένταση του φωτός και της ακτινοβολίας που δέχονται από τον ήλιο.

Όταν κάποιος από τους παράγοντες ή τις συνθήκες αυτές μεταβληθεί, ποιοτικά κυρίως αλλά και ποσοτικά, τότε δημιουργούνται δυσάρεστες προϋποθέσεις για την πρόκληση προβλημάτων στην υγεία των ζωϊκών οργανισμών και του ανθρώπου.

Ο άνθρωπος από τα πρώτα χρόνια της εμφάνισής του

πάνω στη γη διέθετε το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, όπως και τα άλλα άγρια ζώα. Μέσα από το ένστικτο αυτό αλλά και την παρατήρηση της συμπεριφοράς των άγριων ζώων, αντιμετώπιζε τα θέματα καλής υγείας του, περισσότερο προληπτικά, με το να διατηρεί μια άμεση σχέση με το περιβάλλον του και κυρίως μέσα από την φυτική τροφή του.

Αλλά και σε περιπτώσεις διαταραχής της υγείας του πάλι και τότε με το ένστικτό του και τη γνώση που αποκτούσε σιγά-σιγά αλλά και με την παρατήρηση ότι τα άγρια ζώα προσέφευγαν στην κατανάλωση συγκεκριμένων φυτών, επέλεγε κι αυτός να τρώει συγκεκριμένα φυτά ή μέρη φυτών(καρπούς, ρίζες, φύλλα κ.λπ.).

Έτσι δημιουργήθηκε στον άνθρωπο που προόδευε γνωστικά, μια σημαντική γνώση για την πρόληψη και τη θεραπεία διαφόρων παθήσεων που η συστηματική τους καταγραφή από φωτισμένα μυαλά της εποχής όπως ο Ιπποκράτης, έβαλε τα θεμέλια της επιστήμης της Ιατρικής και της Φαρμακολογίας.

Τα φυτά αυτά απέκτησαν ξεχωριστό κύρος και ενδιαφέρον και συνδέθηκαν με θεούς και ήρωες στον μύθο και την ιστορία, ονομάστηκαν δε “βότανα”. Πολλά από τα φυτά αυτά χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα για την παρασκευή σύγχρονων φαρμάκων.
Τα ζώα μας μαθαίνουν τα φάρμακα της φύσης! 

Η ιστορία της χρήσης των βοτάνων είναι

μεγάλη και αφορά πολλούς διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς, όπως τους Κινέζους, τους Άραβες, τους Έλληνες, τους Ινδιάνους Μάγια της Κεντρικής Αμερικής και τους Ίνκας στη Νότια Αμερική (Mabey Richard et al, 1999). 9

Τα βότανα από το Βυζάντιο και το Μεσαίωνα… στα Νεότερα χρόνια

Στα βυζαντινά χρόνια τα χόρτα και τα λαχανικά θεωρούνταν κατώτερες τροφές γι’ αυτό οι καλοφαγάδες τα απέφευγαν. Στα τραπέζια των πλουσίων και των αυτοκρατόρων σπάνια συναντούσες χόρτα και λαχανικά. Αντίθετα ο απλός λαός αλλά και ο κλήρος εκτιμούσαν ιδιαίτερα τα φρούτα, τα λαχανικά και τα άγρια χόρτα.
ΧΟΡΤΑ: Μία υπέρ-πολύτιμη τροφή 

Το Μεσαίωνα μέσα στους κήπους των μοναστηριών «ανθίζει» η βοτανολογία. Καλλιεργούνταν σε μεγάλη κλίμακα ποικιλία φυτών, παλαιά και νέα, γνωστά και άγνωστα φυτά. Τα μοναστήρια γίνονται κέντρα βοτανοθεραπείας. Οι μοναχοί καλλιεργούσαν φαρμακευτικά φυτά και έφτιαχναν έλαια και αλοιφές που χρειάζονταν για τη θεραπεία των ασθενών.

Με την έλευση της τυπογραφίας, η κλασική γνώση ξεφεύγει από τους τοίχους των μοναστηριών. Οι συνταγές που είχαν διασωθεί από αρχαία κείμενα μεταπλάστηκαν και εμπλουτίστηκαν στο πέρασμα των χρόνων και έρχονται να συμπληρώσουν τη λαϊκή ιατρική. Κατά το 16ο και 17ο αιώνα δημοσιεύτηκαν πολλά βοτανολόγια με σκοπό να βοηθήσουν όσους ασχολούνταν με τη βοτανοθεραπεία.

Στην πατρίδα μας η αφθονία φαρμακευτικών φυτών

που συναντούμε σε κάθε γωνιά της, βοήθησε στην ανάπτυξη της λαϊκής ιατρικής και της βοτανοσυλλογής. Το μάζεμα των βοτάνων απαιτούσε προσοχή, μυστικότητα και μαγικές διαδικασίες ώστε να διασφαλίζονται οι θεραπευτικές τους ιδιότητες.

Τα μάζευαν την Πέμπτη ή την Παρασκευή, συνήθως το χάραμα, αλλά και το καταμεσήμερο ή και μεσάνυχτα, ανάλογα με τις τοπικές συνήθειες. Αλλού τα μάζευαν παιδιά και αλλού τα ευλογούσαν στην εκκλησία. Έτσι θρησκευτικές τελετές ήταν συνυφασμένες με μαγικές ενέργειες και ιατρικές πρακτικές.

Άλλες φορές πάλι οι βοτανοσυλλέκτες προσπαθούσαν να εμπνεύσουν στον κόσμο τον φόβο, λέγοντας πως εκείνος που θα τολμούσε χωρίς να γνωρίζει ορισμένα μυστικά, να μαζέψει θεραπευτικά βότανα, θα τιμωρούταν από τις κακές δυνάμεις με θάνατο.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τρόπος που έβγαζαν τον Μανδραγόρα.

Για να βγάλουν την ρίζα του οι συλλέκτες πήγαιναν νύχτα με φεγγάρι και αφού έβρισκαν το μέρος που ήταν το φυτό, έδεναν στην ούρα ενός σκυλού τη ρίζα του, αφού προηγουμένως είχαν 10 παραμερίσει τα γύρω χώματα και εν συνεχεία χτυπούσαν τον σκύλο, ο οποίος φεύγοντας τραβούσε φυσικά και την δεμένη ρίζα του Μανδραγόρα.
Μανδραγόρας. Θρύλοι και παραδόσεις, ιδιότητες και χρήσεις

Ονομαστοί οι βοτανοσυλλέκτες της Ηπείρου, που μάζευαν τα βότανα στο φαράγγι του Βίκου και γι’ αυτό ονομάζονταν βικογιατροί. Οι πρακτικοί λοιπόν γιατροί, οι κομπογιαννίτες όπως τους αποκαλούσε ο λαός μας και κυρίως γυναίκες, γνώριζαν τα «μυστικά» των βοτάνων τα οποία χρησιμοποιούσαν ως γιατροσόφια. Η γνώση αυτή περνά ευλαβικά από γενιά σε γενιά και φτάνει μέχρι τις μέρες μας (Γεράσιμος Α. Ρηγάτος, 2007). 1.3

Εφαρμογές των Βοτάνων ανά Κατηγορία

Γενικά χρησιμοποιούμε τα βότανα:

• Τα χρησιμοποιούμε στην κουζίνα κάνοντας ελκυστικότερα τα φαγητά, δίνοντας τους άρωμα και γεύση.
• Για να απολαύσουμε τη γεύση τους και να νιώσουμε όμορφα. 
• Τα χρησιμοποιούμε ως καλλυντικά για να φαινόμαστε και να αισθανόμαστε όμορφοι. 
• Για να θεραπεύουμε το σώμα και το νου μας.
• Στις πρώτες βοήθειες και στις καθημερινές αδιαθεσίες.
• Για να φροντίζουμε τον εαυτό μας και το σπίτι. 

Τα βότανα γενικά διακρίνονται σε αρτύματα, καρυκεύματα, αρωματικά φυτά και σε φαρμακευτικά φυτά.

Αρτύματα και καρυκεύματα είναι

μια κατηγορία φυτών που χρησιμοποιούνται πολύ στην κουζίνα για να προσθέσουν άρωμα και να βελτιώσουν τη γεύση των τροφών (βασιλικός, δάφνη, κρεμμύδι, ρίγανη κ.α.). Συγχρόνως καθιστούν τις τροφές πιο υγιείς αφού περιέχουν ουσίες που επηρεάζουν ευνοϊκά τον μεταβολισμό.

Η προσθήκη βοτάνων στα φαγητά και στα γλυκά γίνεται γιατί θέλουμε να δώσουμε άρωμα και γεύση ή για αύξηση της διατροφικής αξίας τους. 11

Για παράδειγμα

• η ρίγανη χρησιμοποιείται συχνά στα ψητά, στις σαλάτες καθώς και και πάνω από την παραδοσιακή φέτα.
• Το δενδρολίβανο στα τηγανιτά ψάρια,
• η δάφνη στα όσπρια αλλά και στη συντήρηση αποξηραμένων φρούτων.
• Το κοτόπουλο και η γαλοπούλα ταιριάζουν με το θυμάρι, τη ρίγανη και το δυόσμο.
• Το χοιρινό παντρεύεται με το φασκόμηλο, το δενδρολίβανο και τη δάφνη.
• Το αρνί και το κατσίκι θέλουν τη ρίγανη, το δενδρολίβανο και το θυμάρι αλλά και σάλτσα μέντας.
• Ο βασιλικός και ο δυόσμος λατρεύουν τα ζυμαρικά και τα παρασκευάσματα με βάση το γιαούρτι.

Η χρήση των βοτάνων στην κουζίνα απαιτεί μεγάλη προσοχή. Η σωστή δόση μπορεί να αποκαλύψει υπέροχες γεύσεις αλλά η υπερβολή μπορεί να χαλάσει τη γεύση στο γλυκό ή στο φαγητό.

Αρωματικά φυτά λέγονται τα φυτά εκείνα που

αναδίδουν οσμή, άρωμα και οφείλεται στα αιθέρια έλαια που παράγουν. Τα αρωματικά φυτά είναι και αυτά φαρμακευτικά φυτά, η θεραπευτική δράση των οποίων οφείλεται στο άρωμα δηλαδή στα αιθέρια έλαια που περιέχουν (ευκάλυπτος, θυμάρι, κανέλα, λεβάντα κ.α.).
Αιθέρια έλαια: Ανακαλύψτε τις ευεργετικές τους ιδιότητες 

Τα ίδια όμως φυτά περιέχουν ίσως και άλλες ουσίες θεραπευτικές, οπότε αν χρησιμοποιηθεί ολόκληρο το φυτό εκμεταλλευόμαστε το σύνολο των θεραπευτικών ουσιών, αν όμως γίνει παραλαβή του αιθέριου ελαίου και χρησιμοποιηθεί μόνο αυτό, τότε πράγματι γίνεται λόγος για αρωματικό φυτό.

Τα κυριότερα αρωματικά φυτά ανήκουν στις οικογένειες Labiatae (Χειλανθή), Umbelliferae (Σκιαδιοφόρα), Lauracae (gαφνοειδή), Myrtacae (Μυρτώδη) και Compositae (Σύνθετα). Οι χρήσεις των αρωματικών φυτών είναι ανάλογες με τα αιθέρια έλαια που περιέχουν.
Έχεις το αιθέριο έλαιο; Δες ποιες ασθένειες βελτιώνει 

Πολλά καλλυντικά χρησιμοποιούν σαν πρώτη ύλη τα φυτά.

Βασική προϋπόθεση όμως πάντα είναι ότι, για να μπορέσουμε να εκμεταλλευτούμε σωστά και ολοκληρωμένα τις ιδιότητές τους θα πρέπει να έχουν συλλεχθεί, αποξηραθεί και αποθηκευτεί σωστά.

Η συλλογή πρέπει να γίνεται τη στιγμή που τα φυτά βρίσκονται στο αποκορύφωμα της ωριμότητάς τους, στιγμή κατά την οποία έχουν αναπτυχθεί στο μέγιστο οι ευεργετικές ιδιότητές τους, δηλαδή τις πρώτες πρωινές ώρες όταν ο καιρός είναι ζεστός και ξηρός και πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι συλλέγονται μόνο τα υγιή φυτά. 12
Οδηγίες για συλλογή βοτάνων ώστε διατηρήσουν τις μέγιστες ιδιότητές τους
και Πως να συντηρήσουμε τα βότανά μας 

Τα αιθέρια έλαια αποτελούν την ψυχή των αρωματικών φυτών.

Πρόκειται για ελαιώδη πτητικά και αρωματικά προϊόντα που έχουν ιδιαίτερα ψηλή συγκέντρωση σε δραστικά συστατικά. Μέχρι και 200 διαφορετικές χημικές ενώσεις είναι δυνατόν να περιέχονται σε ένα αιθέριο έλαιο, μια δομή που είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αντιγραφεί. Ανάλογα με το κάθε φυτό, το αιθέριο έλαιο βρίσκεται στα άνθη, στη φλούδα του καρπού, στις ρίζες κ.α..

Τα αιθέρια έλαια έχουν αποδεδειγμένες ιδιότητες, μέσω της όσφρησης αλλά και της απορρόφησης τους από το δέρμα, με αποτέλεσμα να επιδρούν στον ψυχισμό μας και να επηρεάζουν την διάθεσή μας.

Αξιοποιώντας αυτό το πολύτιμο δώρο της φύσης, τα καλλυντικά προϊόντα με αιθέρια έλαια, δεν εξασφαλίζουν απλά την καλλυντική περιποίηση, αλλά αποτελούν παράλληλα πηγή άντλησης δύναμης, αναζωογόνησης, χαλάρωσης και τόνωσης για τον οργανισμό μας, τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά (Δεληγιαννάκη Μ, 2001).

Φαρμακευτικό φυτό λέγεται κάθε φυτό που

περιέχει δραστικά στοιχεία ικανά να προλάβουν, να ανακουφίσουν ή να θεραπεύσουν ασθένειες (αλόη, καλέντουλα, χαμομήλι κ.α.). Το τμήμα του φαρμακευτικού φυτού που εμπεριέχει τις δραστικές ουσίες ικανές να επηρεάσουν την υγιεινή κατάσταση του ανθρώπου ονομάζεται δρόγη. Στην κοσμετολογία οι δρόγες χρησιμοποιούνται υπό μορφή κόνεων και εκχυλισμάτων.

Μερικά φυτά περιέχουν σειρά ολόκληρη από δραστικά στοιχεία, και μπορούν να δράσουν πολύ διαφορετικά, ανάλογα με τον τρόπο παρασκευής τους. Σε μια από τις ταξινομήσεις των φυτών τα φυτά κατατάσσονται σύμφωνα με τις δραστικές ουσίες που περιέχουν, όπως:

 Φυτά που περιέχουν αλκαλοειδή.

Tα, αλκαλοειδή είναι κυκλικές οργανικές ενώσεις, που περιέχουν απαραίτητα άζωτο σε αρνητική οξειδωτική βαθμίδα, αλκαλικής ως επί το πλείστον αντίδρασης, κατανέμονται στους ζώντες οργανισμούς εντός περιορισμένων ορίων και εμφανίζουν έντονη βιολογική επενέργεια στα ζώα και τον άνθρωπο.

Τα περισσότερα από αυτά, παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον, από θεραπευτικής άποψης. Ορισμένα είναι εξαιρετικά τοξικά. Δεσμεύονται χημικά από τις τανίνες, οπότε και αδρανοποιούνται θεραπευτικά. Ανευρίσκονται στα περισσότερα είδη των φυτών, αλλά όχι όλων. Η απομόνωση των πρώτων έγινε το 1817 από τον Serturner. 13

 Φυτά με αντιβιοτική δράση.

Όπως η πουλμονάρια (Pulmonaria officinalis), η αλόη (Aloe vera), η εχινάκεια (Echinacea) κ.α.

 Φυτά που περιέχουν θειώδη ετεροσίδια (σεβενόλες).

 Φυτά με κυανογόνα ετεροσίδια.

 Φυτά με απλά φαινολικά ετεροσίδια.

Δρουν ως δότες υδρογόνου απενεργοποιώντας τις ελεύθερες λιπιδικές ρίζες με συνέπεια να δεσμεύουν το μοριακό οξυγόνο, τα μέταλλα, καθώς και τις πολύ επικίνδυνες ελεύθερες ρίζες οι οποίες επιταχύνουν την γήρανση, μειώνουν την ενεργητικότητα των κυττάρων και ενοχοποιούνται για σοβαρές ασθένειες.
Ελεύθερες ρίζες: Γιατί μας απειλούν και πως τις αντιμετωπίζουμε 

 Φυτά με φλαβονοειδή.

Πρόκειται για ουσίες που υπάρχουν μόνο στα φυτά και αποτελούν τμήμα ων αμυντικών μηχανισμών τους καθώς προσφέρουν ανοσία απέναντι σε μύκητες, έντομα και άλλους επιβλαβείς οργανισμούς.
Φλαβονοειδή: Ποια είναι, θεραπευτικές ιδιότητες και πηγές 

 Φυτά με κουμαρινικά ετεροσίδια.

 Φυτά με τανίνη.

Ουσία που ανήκει στην κατηγορία των φαινολών και έχει στυπτικές και αντιμικροβιακές ιδιότητες.

 Φυτά με πικρές ουσίες.

Άλλη ομάδα, αποκαλείται ομάδα πικρών παραγόντων, που χαρακτηρίζονται έτσι, από την γεύση τους και πρόκειται για υδατικά ή αιθανολικά εκχυλίσματα δρογών και όχι για απομονωμένες αυτούσιες ενώσεις. Οι ενώσεις αυτές είναι σχετικά αδρανείς από φαρμακολογικής άποψης. Παρουσιάζουν μόνο ορεξιογόνο δράση, τονώνοντας τις γαστρικές εκκρίσεις.
Γλυκά, Πικρά, Αλμυρά, Ξινά: Προσεγγίζοντας την, 4 γεύσεων, Ιπποκράτεια θεωρία 

 Φυτά με σαπωνοσίδια.

 Φυτά με αιθέρια έλαια και ρητίνες.

 Φυτά που περιέχουν οξέα.

 Φυτά με βλεννοπηκτίνες (γλυκίδια).

 Φυτά που περιέχουν ανόργανα έλαια. (Ody, Penelope et al, 1994) 14

Τρόποι θεραπευτικών χρήσεων των βοτάνων.

Τα βότανα ενεργούν θεραπευτικά με τις διάφορες φαρμακευτικές ουσίες που περιέχουν. Τα βότανα μπορούν να χρησιμοποιηθούν με διάφορους τρόπους για τη θεραπεία μιας ή περισσότερων παθήσεων στη υγεία του ανθρώπου.

Οι κυριότεροι τρόποι χρήσης των βοτάνων για θεραπευτικούς σκοπούς είναι οι παρακάτω:

Αφέψημα: σιγοβράζουμε το βότανο από δέκα λεπτά έως μισή ώρα. Η δόση συνήθως είναι μια κουταλιά της σούπας βότανο για τρία φλυτζάνια νερό. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται για ρίζες, κλαδάκια και φλοιούς.

Έγχυμα: βάζουμε το βότανο μέσα σε δοχείο που κλείνει καλά. Ρίχνουμε ζεστό νερό, πριν βράσει, γιατί το νερό που κοχλάζει διασκορπίζει τα πολύτιμα πτητικά έλαια του βοτάνου. Αφήνουμε για δέκα λεπτά να γίνει η έγχυση και μετά το στραγγίζουμε. Το έγχυμα που τυχών θα περισσέψει το φυλάμε σε μια κανάτα σε δροσερό μέρος.

Βάμμα: παίρνουμε το βότανο νωπό (600γρ.) ή αποξηραμένο (200γρ.) και το ρίχνουμε σε 1 λίτρο διαλύματος (25% αλκοόλη σε νερό) και το αφήνουμε για αρκετό χρόνο. Το βάμμα είναι μόνο για εξωτερική χρήση.
“Τροφή”: Εδώ θεωρώ πως έχει γίνε ορθογραφικό λάθος, καθώς γνωρίζουμε καλά πως τα βάμματα τα χρησιμοποιούμε ως πόσιμα.
Μπορείτε να δείτε και Πως φτιάχνουμε βάμμα με βότανα

Κατάπλασμα: διπλώνουμε ένα πανί και ανάμεσα τοποθετούμε νωπά βότανα. Στη συνέχεια βυθίζουμε για το πανί σε βραστό νερό. Αφού το στραγγίσουμε το βάζουμε στο μέρος του σώματος που ασθενεί. Το διατηρούμε υγρό βυθίζοντας το περιοδικά σε ζεστό νερό.

Κομπρέσα: βυθίζουμε ένα καθαρό πανί σε ένα έγχυμα βοτάνων και μετά τοποθετούμε το βρεγμένο πανί στην αρρωστημένη περιοχή. Η κομπρέσα μπορεί να είναι κρύα ή ζεστή ανάλογα με την περίπτωση.( Picton M. et al, 2003) 15 Οδηγός για την ορθή χρήση των βοτάνων

Φύλαξη:

ο καλύτερος τρόπος φύλαξης και διατήρησης των βοτάνων είναι η χρήση γυάλινων δοχείων. Δεν πρέπει να κλείνουν αεροστεγώς για να μπορούν τα βότανα να «αναπνέουν», οπότε η χρήση χάρτινου καλύμματος είναι θεμιτή. Δεν πρέπει ποτέ να εκτίθενται στο ηλιακό φως ή σε χώρους με υγρασία.

Ο παράγοντας του βάρους:

όπως είναι λογικό, άτομα με μεγαλύτερο όγκο, χρειάζονται μεγαλύτερη δοσολογία από ότι άτομα με μικρότερο όγκο ή άτομα τα οποία είναι πολύ λεπτά. Όπως και σε πολλές φαρμακευτικές θεραπείες, οι γυναίκες χρειάζονται μικρότερες ποσότητες από τους άνδρες, δεδομένου ότι ο μέσος όγκος είναι μικρότερος από αυτόν ενός άνδρα. Τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι, πρέπει να παίρνουν ακόμη μικρότερες δοσολογίες.

Κλίμα:

ανάλογα από το κλίμα της εκάστοτε περιοχής ή χώρας, οι θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων, έχουν άλλη επιρροή στον οργανισμό. Σε θερμά κλίματα, οι θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων και τα αποτελέσματα μιας θεραπείας είναι μεγαλύτερης έντασης από ότι σε ψυχρότερα κλίματα. Επόμενο είναι λοιπόν να πρέπει η δοσολογία να είναι μικρότερη στα θερμότερα κλίματα. 

Ευτυχώς στην Ελλάδα, είμαστε απίστευτα τυχεροί σε αυτό το θέμα Βότανα: Χαρακτηριστικά του ελληνικού οικοσυστήματος τα «αναγκάζουν» να αποκτούν φαρμακευτικές ιδιότητες
το κακό είναι πως δεν το εκτιμούμε όσο θα έπρεπε ΠΡΟΣΟΧΉ: Δραματική μείωση των θεραπευτικών φυτών στα ελληνικά βουνά 

Διαφορετικοί οργανισμοί – διαφορετικές αντιδράσεις:

Όλοι οι άνθρωποι δεν έχουν την ίδια ανοχή στα βότανα. Μπορεί ακόμα κάποιοι άνθρωποι να έχουν αλλεργίες οι οποίες να προκαλέσουν σοβαρές επιπλοκές. Το καλύτερο είναι να γίνει πρώτα μια δοκιμή, με μικρή δόση βοτάνου, για να φανούν τυχών παρενέργειες. Η δόση που θα αντιστοιχούσε σε ένα παιδί είναι μια καλή βάση δοκιμαστικής δόσης σε έναν ενήλικα.

Σε περίπτωση ανοχής του βοτάνου καλό είναι να μην προχωρήσουμε κατευθείαν σε κανονική δόση ενήλικα, αλλά να διατηρούμε μια σταθερή αυξητική στάση παρατηρώντας τυχόν παρενέργειες και αντιδράσεις του οργανισμού για 2-3 ημέρες.

Δοσολογία βοτάνων για παιδιά:

Η βασική αρχή για να καθορίσουμε τις δόσεις για ένα παιδί είναι η εξής, δεδομένου ότι το μέσο βάρος ενός ενήλικα είναι 75 κιλά (οι μέσοι όροι καθορίζονται βάση ενήλικα άνδρα στη συγκεκριμένη περίπτωση) και το μέσο βάρος ενός παιδιού είναι 25 περίπου κιλά, ένα παιδί έχει το 1/3 του βάρους ενός ενήλικα. Η δόση των βοτάνων που μπορεί να λάβει λοιπόν ένα παιδί είναι το ένα τρίτο της τυπικής δοσολογίας. 16
Πως να μεγαλώσεις υγιεινά ένα παιδί, σε έναν ανθυγιεινό κόσμο. 

Χρήση των βοτάνων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης:

ο γυναικείος οργανισμός αντιδρά πολύ διαφορετικά κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Είναι λοιπόν φρονιμότερο όταν καταναλώνουν βότανα, να είναι σε μικρότερες ποσότητες και πάντα να προσέχουν για τυχόν αντιδράσεις του οργανισμού.

Βεβαίως θεραπευτικά βότανα πρέπει να αποφεύγονται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και να προτιμώνται βότανα ήπια και κυρίως θρεπτικά. Βότανα τα οποία είναι διουρητικά, καθαρτικά και κυρίως εμμηναγωγά, απαγορεύεται ρητά να χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Γενικότερα τα βότανα που έχουν πολλές ιδιότητες ενεργές στην περιοχή της κοιλιακής χώρας πρέπει να αποφεύγονται.
Εγκυμοσύνη – Θηλασμός: Ποια βότανα επιτρέπονται και ποια όχι; 

Νευρικοί άνθρωποι:

σε άτομα με ευαίσθητο νευρικό σύστημα πρέπει η ποσότητα να είναι μικρότερη από ότι σε άτομα με υγιές και γερό νευρικό σύστημα.

Για άτομα με υψηλή πίεση:

άνθρωποι που υποφέρουν από υψηλή πίεση πρέπει να αποφεύγουν βότανα που διεγείρουν την καρδιακή λειτουργία ή συστέλλουν τις αρτηρίες και τα τριχοειδή αγγεία. Παραδείγματα βοτάνων που πρέπει να αποφεύγονται είναι η γλυκόριζα και η εφέδρα. Το σκόρδο μπορεί να χρησιμοποιείται αλλά βέβαια σε μικρές δόσεις.
Υπέρταση, αιτίες και εναλλακτικοί τρόποι καταπολέμησης 

Συνδυασμοί βοτάνων:

οι συνδυασμοί τω βοτάνων πρέπει να γίνονται με προσοχή και μελέτη. Πολλά βότανα όταν συνδυάζονται είτε εξουδετερώνουν το ένα το άλλο λόγω αντίθετων ιδιοτήτων, είτε όντας το ένα ισχυρότερο του άλλου να υπερκαλύπτει τις ευεργετικές ιδιότητες του δεύτερου. Οπότε μεταξύ βοτάνων πρέπει να υπάρχει η σωστή συνέργεια.

Υπακτικά βότανα:

όταν παίρνουμε βότανα για την καταπολέμηση της δυσκοιλιότητας, πρέπει να ξεκινάμε με κάτι πιο ήπιο και η κατανάλωση να γίνεται νωρίς το πρωί ώστε να μη διαταραχθεί ο ύπνος. Ο μέσος χρόνος ενέργειας ενός ήπιου βοτάνου είναι 1 με 3 μέρες, όταν ένα πιο ισχυρό υπακτικό βότανο μπορεί να λειτουργήσει μέσα σε 4 με 8 ώρες.

Όταν ξεκινάμε μια θεραπεία ήπιας μορφής, καλό είναι να μην αυξήσουμε τη δοσολογία πριν το πέρας της Τρίτη μέρας, γιατί πιθανότατα θα υπάρξουν ανεπιθύμητα αποτελέσματα.
Βότανα και τροφές για την σωστή λειτουργία του εντέρου, κατά της δυσκοιλιότητας! 

Ηρεμιστικά και αντισπασμωδικά βότανα:

για να επέλθουν τα επιθυμητά αποτελέσματα, η χορήγηση πρέπει να γίνεται λίγο πριν τον ύπνο με άδειο στομάχι. 17

Στυπτικά βότανα και ιχνοστοιχεία:

τα στυπτικά βότανα δεν πρέπει να λαμβάνονται παράλληλα με συμπληρώματα διατροφής που περιέχουν σίδηρο. Οι τανίνες οι οποίες περιέχονται σε στυπτικά βότανα «τραβάνε» το ασβέστιο, το σίδηρο και άλλα σημαντικά ιχνοστοιχεία μέσω του εντέρου. Για αυτό το λόγο η χρήση πρέπει να γίνεται για περιορισμένη χρονική περίοδο.
Βαλεριάνα: Το ηρεμιστικό της φύσης 

Βότανα που καθαρίζουν το αίμα:

πάντα η κατανάλωση πρέπει να γίνεται με άδειο στομάχι για να υπάρξει αποτέλεσμα.

Ισχυρά βότανα:

επιβάλλεται μεγάλη προσοχή στη χρήση βοτάνων που έχουν πολύ ισχυρή δράση, όπως το άγριο κυπαρίσσι, το εκουιζέτο, το κώνειο, η αχιλλέα κ.α.

Πικρά βότανα:

τα πικρά βότανα επηρεάζουν την πέψη, το στομάχι και τα συγγενή όργανα. Οπότε προτιμώνται για αντιμετώπιση δυσκολίας στη χώνεψη και στις καούρες. Η τονωτική τους δράση προστατεύει και ανακουφίζει από τα συμπτώματα.
Γιατί Είναι Σημαντική η Σωστή Πέψη στην Καθολική Υγιεία 

Ιδανικές θερμοκρασίες αφεψήματος:

• ένα καυτό έγχυμα ή αφέψημα, χρησιμοποιείται για να προκαλέσει εφίδρωση. Λόγοι που επιθυμούμε αυτό το αποτέλεσμα μπορεί να είναι επίμονος πυρετός, αποτοξίνωση ή αδυνάτισμα.
• Ένα δροσερό έγχυμα, χρησιμοποιείται κυρίως για τόνωση και διέγερση του οργανισμού, ενώ το ζεστό, για χαλάρωση και καταπολέμηση αϋπνίας και στρες.
  Τα πάντα για τα βότανα: Ιστορία, ιδιότητες, δράσεις, χρήσεις, οφέλη

Μπορείτε να δείτε ακόμη: Αντιμετώπιση βασικών παθήσεων με χρήση βοτάνων 

Βότανα: Τρόπος παρασκευής, ενδείξεις και δόσεις 

Βότανα & μπαχαρικά: Ξέρετε να τα αγοράζετε;

Βότανα: επεξηγηματικοί όροι από το Α ως το Ω

Σωστή παρασκευή γιατρικών από βότανα. 

Πτυχιακή εργασία Τα πάντα για τα βότανα: Ιστορία, ιδιότητες, δράσεις, χρήσεις, οφέλη
Στασινού Βασιλική-Βαρβάρα
Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλονίκης
Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας και Τεχνολογίας Τροφίμων και Διατροφής
Τμήμα Διατροφής και Διαιτολογίας 
eureka.lib.teithe.gr
Τα πάντα για τα βότανα: Ιστορία, ιδιότητες, δράσεις, χρήσεις, οφέλη