Λούπινα, τα ωφέλιμα… φασόλια των αρχαίων Ελλήνων
Η λατινική ονομασία του βοτάνου είναι Lupinus albus (λούπινος ο λευκός) και ανήκει στην οικογένεια των Χερδοπών.
Είναι φυτό ποώδες, μονοετές, πολύβλαστο, με μικρά φύλλα αυγοειδή, άνθη κίτρινα ή λευκά και ρίζα πασσαλώδη. Το ύψος του κυμαίνεται από 30 έως 120 εκατοστά. Φύεται σε λιβάδια, σε πλαγιές λόφων σε αμμώδη και όξινα χώματα.
Καλλιεργείται κυρίως σε Αίγυπτο, Σουδάν, Αιθιοπία, Συρία, Κεντρική και Δυτική Ευρώπη, ΗΠΑ, Νότια Αμερική, Τροπική και Νότια Αφρική, Ρωσία και Ουκρανία.
Είναι φυτό κοινό στην Ελλάδα και ιδίως στην Πελοπόννησο ως αυτοφυές και καλλιεργείται στη Μάνη, την Τριφυλία και την Κρήτη και χρησιμεύει ως τρόφιμο ή επιδόρπιο και για την διατροφή των ζώων ή σαν λίπασμα. Το συναντούμε με τις ονομασίες λούπινα, λυμπινόν, λουπινάρι, λουμπινάρια, πικροκουκιά.
Ιστορικά στοιχεία:
Σύμφωνα με εκτιμήσεις η καλλιέργεια του λούπινου στην αρχαιότητα ξεκίνησε από την Αίγυπτο (Zoukovsky 1923). Όμως πιθανότερο είναι το λευκό λούπινο να καλλιεργήθηκε στην αρχαία Ελλάδα (Kurlovich, 2002), όπου υπάρχουν οι περισσότερες ποικιλίες του φυτού σε άγρια μορφή μέχρι σήμερα. Ένα άλλο είδος λευκού λούπινου που αυτοφύεται στη Βαλκανική χερσόνησο είναι το ssp. termis (Θέρμος ο ήμερος).
Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τα λούπινα ως τροφή όπως γίνεται ακόμη και σήμερα σε διάφορες χώρες. Ο Θεόφραστος ονόμασε το βότανο θέρμος.
“Τροφή-Φάρμακο”: Βλέπω συχνά σε άρθρα που αφορούν τις διατροφικές συνήθειες των προγόνων μας, να αναγράφεται ότι “Έτρωγαν φασόλια”. Επί τη ευκαιρία λοιπόν, του παρόντος άρθρου (εξ ου και ο τίτλος) διευκρινίζω ότι δεν αφορά αυτά που ξέρουμε σήμερα τα οποία ήρθαν από το Μεξικό, αλλά από ότι έχω ψάξει τότε είχαν “φασίολους”, το οποίο μάλλον ήταν είδος λούπινου.
Οι ωχροκίτρινοι καρποί σύμφωνα με τον Λουκιανό, ήταν απαραίτητο μέρος των δείπνων της Εκάτης, της θεάς «των νυκτίων φαντασμάτων», ενώ ταυτόχρονα αποτέλεσαν και την ειδική τροφή των επισκεπτών του Νεκρομαντείου του Αχέρωνα, σαν προετοιμασία για την επικοινωνία τους με τους νεκρούς.
Λέγεται πως, ορισμένα αλκαλοειδή, που περιέχουν τα λούπινα, προκαλούν έκσταση και ελάττωση των αισθήσεων, όπως το ήθελαν οι μάντεις για να επιτύχουν την επικοινωνία με τις ψυχές των πεθαμένων.
Τα σπέρματά τους ήταν ακόμη γνωστή τροφή των Κυνικών Φιλοσόφων και δίνοντας ως τράγημα (επιδόρπιο) στα συμπόσια.
Ο Φλωρεντίνος αναφέρει ότι είναι ωφέλιμα γιατί περιέχουν άζωτο και καθιστούν τα χωράφια γόνιμα. Και αυτό είναι σωστό, γιατί το λούπινο τραβά άζωτο από την ατμόσφαιρα το οποία χρησιμοποιεί αλλά και αποθηκεύει στις ρίζες του.
Το λούπινο είναι ένα άγριο χόρτο και κατά την αρχαιότητα, ο Διοσκουρίδης, θεμελιωτής της φαρμακολογίας, ξεχώριζε δύο είδη ένα γλυκό και ένα πικρό και στα δύο απέδιδε θρεπτικές ιδιότητες. Οι σπόροι του, τα λούπινα, είναι στρογγυλά και πλατιά. Υπάρχουν πολλά είδη από αυτά και μια ποικιλία γλυκιά, γιατί αυτά που καλλιεργούνται είναι πικρά.
Ο Αθήναιος λέει ότι τα λούπινα είναι, σαν τα ρεβίθια, μια τροφή για τους πεινασμένους. Ακόμη και στον 19ο αιώνα, οι κάτοικοι της Μάνης, που ξεχώριζαν για τη φτώχεια τους, ήταν γνωστοί σαν «λουπινοφάγοι».
Για την πικρή γεύση του λούπινου υπάρχει μια ιστορία που αποδίδεται στον Ζήνωνα από το Κίτιο, που ήταν ο θεμελιωτής της Στωικής σχολής. Σύμφωνα με αυτή την ιστορία, ο Ζήνων σύγκρινε τον εαυτό του με ένα λούπινο που ξεπικραίνει όταν μουσκεύει σε υγρό, όπως και ο ίδιος γινόταν πιο ευγενικός όταν έπινε κρασί.
Τα λούπινα έχουν τρομερές ευεργετικές ιδιότητες, ενώ σύμφωνα με νεότερες μελέτες πρόκειται για έναν ιδανικό τρόπο αντικατάστασης και “εξέλιξης” της σόγιας. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα τοπικά προϊόντα της Μάνης, έχουν ιστορία που μας πηγαίνει αιώνες πίσω στο χρόνο.
Η χρήση τους από την αρχαιότητα
Εδώ και χιλιάδες χρόνια το βότανο έχει χρησιμοποιηθεί εσωτερικώς χωρίς να αφαιρεθεί η πικρότητά του ως ελμινθοκτόνο. Το άλευρό τους χρησιμοποιήθηκε σαν διαλυτικό, μαλακτικό και καταπραϋντικό, σε τοπικά καταπλάσματα. Το αφέψημα τους χρησιμοποιήθηκε σε καταπλάσματα, πλύσεις, πυριάματα (θερμικά επιθέματα).
Χρησιμοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία κατά χρόνιων δερματικών παθήσεων όπως εκζέματα, λειχήνες κ.α. Παλαιότερα κατά την περίοδο των δύο πολέμων καβουρδισμένα με σιτάρι ή κριθάρι αντικατέστησαν τον καφέ όταν υπήρχε έλλειψη και τα έπιναν με νερό γιατί πίστευαν ότι θεράπευαν στομαχικά και αρθριτικά νοσήματα. Επίσης τα έπαιρναν για προβλήματα λευκωματουρίας και διαβήτη.
Στα Χανιά λούπινα φύονται πολλά στην περιοχή του Αποκόρωνα. Παλαιότερα τα θεωρούσαν πολύ καλό μεζέ για τη ρακί. Τους καρπούς τους αποκαλούσαν στη Δυτική Κρήτη λιμπίνους, στην κεντρική Κρήτη λουμπούνους ή λουμπούνια. Τα λούπινα βέβαια είναι πικρά και η διαδικασία για το ξεπίκρισμα τους ήταν απαραίτητη.
Αυτό γινόταν ως εξής.
Τα έβαζαν από βραδύς στο νερό και φούσκωναν. Το πρωί τα ζεμάτιζαν σε μεγάλες χύτρες 2 με 3 φορές. Τα άφηναν να κρυώσουν και μετά τα έβαζαν σε κρύο νερό που το άλλαζαν 2 με 3 φορές την ημέρα για μία βδομάδα τουλάχιστον.
Τα λούπινα, όπως λέει ο καθηγητής κ. Χρήστος Μακρίδης, από τους αρχαίους χρόνους καλλιεργούνταν για ποικιλία χρήσεων. Οι Ρωμαίοι αποπίκραιναν τα λούπινα σε αλμυρό νερό και τα πουλούσαν στους δρόμους, οι Ισπανοί στο «Νέο Κόσμο» παρατήρησαν ότι και οι λαοί των Άνδεων καλλιεργούσαν λούπινα και στην Ευρώπη, τα κίτρινα λούπινα, αναπτύχθηκαν ευρέως στα αμμώδη, όξινα εδάφη.
Στα χωριά της Μάνης η σπορά του λούπινου γινόταν τον Νοέμβριο και η συγκομιδή τον Ιούλιο μήνα.
Διαμορφωνόταν στο χωράφι ένας χώρος σαν αλώνι και εκεί γινόταν το «κοπάνισμα» με διχάλα για να απελευθερωθεί ο καρπός από το φλοιό, ακολουθούσε το λίκνισμα για να ξεχωρίσει ο καρπός και στη συνέχεια η μεταφορά του στο σπίτι. Τ
ον Αύγουστο σε καζάνια πλάι στη θάλασσα έβραζαν τα λούπινα τα έβαζαν σε λιναρένιες σακκούλες και επί οκτώ ημέρες παρέμεναν οι σακούλες με τα λούπινα στη θάλασσα, ώστε να ξεπικρίσουν. Στη συνέχεια τα άπλωναν στη γη να ξεραθούν με τη βοήθεια του ήλιου και τα αποθήκευαν.
Όσον αφορά την χρήση των καρπών στη σύγχρονη διατροφή, επειδή βγάζουν μια πικράδα, συνηθίζεται να ακολουθούνται διάφοροι τρόποι «ξεπικρίσματος», όπως στα κουκιά.
«Πάντως, στην Ελλάδα, τα καταναλώνουν ακόμα, σε διάφορες περιοχές όπως στην Πελοπόννησο, την Κρήτη και τη Λακωνία λόγω της καλής διατροφικής ποιότητας, αφού πρόκειται για καρπούς πλούσιους σε πρωτεΐνη» τόνισε ο κ. Μακρίδης συμπληρώνοντας ότι βοηθούν και στην ανάπτυξη προϊόντων, όπως τα ζυμαρικά, τα πατατάκια, το ψωμί, τα μπισκότα και το κέικ.
Συστατικά-χαρακτήρας:
Είναι πολύ πικρά. Το άλευρό τους περιέχει λεγγουμίνη και αζωτούχο ουσία ανάλογη με την καζείνη του γάλακτος. Τα λούπινα περιέχουν πικρό έλαιο, φωσφορικό ασβέστιο, μαγνήσιο, ίχνη φωσφορικού καλίου και σιδήρου, λίγο άμυλο και δεν περιέχει καθόλου ζάχαρο (αυτή είναι η διαφορά του με τα άλλα ψυχανθή).
Άνθιση – συλλογή – χρησιμοποιούενα μέρη:
Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται τα σπέρματα στην ωρίμανσή τους.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις:
Είναι ωφέλιμα για προβλήματα αρθριτικών. Δρα ως ανθελμινθικό και καθαρτικό. Σε καταπλάσματα κάνει καλό σε προβλήματα φλεγμονών και σπυριά. Εμποδίζουν τα αποστήματα και διαλύουν τους λευκούς όγκους όταν παρασκευάζονται με ξίδι. Είναι χρήσιμο σε προβλήματα υπερέντασης και διαβήτη.
Παρασκευή και δοσολογία:
Σε προβλήματα αρθριτικών τα λούπινα καβουρδίζονται και στη συνέχεια τα κάνουμε σκόνη. Την σκόνη αυτή την ανακατεύουμε με νερό (μία κουταλιά του τσαγιού σε ένα φλιτζάνι νερό) και την πίνουμε νηστικοί.
Από το αφέψημα των σπόρων (ένα κουταλάκι του τσαγιού σε ένα φλιτζάνι νερό) πίνουμε ένα μικρό φλιτζάνι νηστικοί, όταν το χρειαζόμαστε ως ανθελμινθικό ή καθαρτικό.
Προφυλάξεις:
Όλα τα είδη λουπίνων περιέχουν μία τοξική ουσία, τη λουπινιδίνη που μπορεί αν ληφθεί σε ποσότητα, να προκαλέσει δηλητηρίαση ειδικού τύπου, τη θανατηφόρο νόσο λουπίνωση. Τη νόσο αυτή προκαλεί κύρια ένα κτηνοτροφικό είδος λούπινου, ο «κιτρινανθής θέρμος» που καλλιεργείται στη δυτική και μέση Ευρώπη, κυρίως στη Γερμανία και που χρησιμοποιείται για διατροφή προβάτων, στα οποία προκαλεί τον θάνατο αν τρέφονται αποκλειστικά με αυτό.
Καλλιέργεια
Οι φλοιοί, τα τσόφλια, τα «λουβιά» όπως τα ονομάζουν αποτελούσαν τροφή για τα αιγοπρόβατα. Υπάρχουν μερικοί λάτρεις του λούπινου που καλλιεργούν ακόμη. Τα λούπινα είναι πολύ νόστιμη τροφή σε χλωρή μορφή, δηλ. μόλις ξεπικρίσουν και χωρίς να ξεραθούν στον ήλιο.
Σε περιοχές µε χωράφια φτωχά, χωρίς δυνατότητα ποτίσµατος και µε δροσερό καιρό, ταιριάζει η καλλιέργεια γλυκών λούπινων.
Η πτωτική πορεία της καλλιέργειας του λούπινου άρχισε στη χώρα μας τη δεκαετία του ΄70 αλλά τα τελευταία χρόνια, διαπιστώνει ο καθηγητής κ. Μακρίδης, παρατηρείται μια μεγάλη αύξηση στην καλλιέργεια και στην παραγωγή.
Σε πολύ καλές συνθήκες η απόδοση µπορεί να φθάσει έως και 500 κιλά καρπό το στρέµµα.
«Είναι μια πολύ καλή λύση για τον περιορισμό των εισαγωγών σόγιας, για την αξιοποίηση των όξινων εδαφών αλλά και για την κάλυψη των διατροφικών μας αναγκών» καταλήγει προτείνοντας την επαναφορά του λούπινου στα τραπέζια μας.
Άλλωστε, οι φυτικές ίνες που περιέχει ο πυρήνας των γλυκών λούπινων, αντιπροσωπεύουν το 40% του βάρους του, αποτελώντας το υψηλότερο επίπεδο από τα άλλα όσπρια.
Μπορείτε να δείτε Οι Διατροφικές συνήθειες των Αρχαίων Ελλήνων.
και Όσπρια: Ένας Διατροφικός Θησαυρός
Λούπινα, τα ωφέλιμα… φασόλια των αρχαίων Ελλήνων
