Βερβερίς: Ένα πολύ σημαντικό «όπλο» στο φαρμακείο της Φύσης
Περιγραφή
H λατινική ονομασία του βοτάνου είναι Berberis vulgaris (Βερβερίς η κοινή). Ανήκει στην οικογένεια των Βερβεριοειδών. Την συναντούμε με την κοινές ονομασίες Βερβερίδα, Αξαγκάθα, Βερβερίτσα, Λουτσιά, Ξαγκαθιά και Barberry στα αγγλικά. Φυτρώνει σε όλη την Ευρώπη, μέχρι τον Καύκασο. Είναι διαδεδομένη σε ασβεστώδη εδάφη, σε βραχώδεις πλαγιές, λόχμες, δάση και αραιούς δρυμώνες.
Είναι δενδρύλλιο φυλλοβόλο που φτάνει σε ύψος μέχρι τα 2 με 3 μέτρα. Βραχίονες και κλαδιά με αγκάθια. Φύλλα ωοειδή, με λεπτές οδοντώσεις. Άνθη κίτρινα, πολύ μικρά σε βότρυς. Οι στήμονες των ανθέων έχουν την ιδιότητα να κλείνουν προς τον ύπερο, ευθύς μόλις θιγούν στη βάση τους. Ο καρπός είναι ράγα μακρουλή, κόκκινη και περιέχει από 1-3 σπόρους.
Ιστορικά στοιχεία
Η χρήση του βοτάνου κατά τον μεσαίωνα ήταν πολύ σημαντική. Στη συνέχεια όμως διαπιστώθηκε ότι πάνω στο φυτό διαχειμάζει ένα από τα σπουδαιότερα παράσιτα του σιταριού, που προκαλεί την σκωρίαση.
Το παράσιτο αυτό ονομάζεται πουκκίνια του σίτου. Ο μύκης αυτός παρουσιάζει δύο στάδια στο ζωικό του κύκλο. Το ένα πάνω στη βερβερίδα και το άλλο πάνω στο σιτάρι. Έτσι αν δεν υπάρχουν βερβερίδες σε ένα τόπο, μειώνεται, αν δεν εξολοθρεύεται ολοκληρωτικά ο μύκης αυτός.
Η ρίζα και ο φλοιός της ρίζας έχουν χρησιμοποιηθεί σε διάφορες περιοχές (π.χ. Πολωνία) για τη βαφή μαλλιού και δέρματος, στα οποία δίνουν κίτρινο χρώμα, ενώ ο φλοιός των μίσχων έχει χρησιμοποιηθεί για να δώσει το ίδιο χρώμα σε λινά υφάσματα (Grieve, 1979).
Σημειώνεται πως η ιρανική λαϊκή θεραπευτική αποδίδει στη βερβερίδα αντιβακτηριακές, αντιπυρετικές, αντικνησμώδεις και αντιαρρυθμικές ιδιότητες (Zargari, 1983; Aynehchi, 1986; Nafissi, 1990).
Επίσης, ο φλοιός του φυτού χρησιμοποιείται παραδοσιακά στη Βουλγαρία σε χρόνιες φλεγμονώδεις παθήσεις του ήπατος, της χοληδόχου κύστης και των νεφρών, αλλά στη ρευματοειδή αρθρίτιδα (χρόνια και οξεία) (Stoyanov, 1973).
Οι καρποί της Berberis vulgaris, έχουν χρησιμοποιηθεί στην παραδοσιακή Αυστριακή ιατρική εσωτερικά ως ρόφημα, ζελέ ή σιρόπι για τη θεραπεία των διαταραχών της αναπνευστικής οδού, του πυρετού, των λοιμώξεων, του κρυολογήματος και της γρίπης.
Ομοίως και στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική, η βερβερίδα αποτελεί, μαζί με άλλα είδη του γένους, συστατικό θεραπευτικών μειγμάτων κατά χρόνιων ρευματικών παθήσεων (Ivanovska and Philipov, 1996 Grieve, 1979).
Στην Ευρώπη τα μούρα της χρησιμοποιήθηκαν παραδοσιακά ως συστατικό στην παραγωγή μαρμελάδας. Τα μούρα έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε πηκτίνη η οποία ευνοεί την πήξη της μαρμελάδας καθώς ψύχεται αφού έχει βράσει προηγουμένως.
Στην Ευρώπη, επίσης, οι πρακτικοί συνιστούσαν το οινώδες έγχυμα του φλοιού κατά του ίκτερου και την επαναφορά του οργανισμού στη φυσιολογική λειτουργία, χωρίς κίνδυνους επιπλοκών. Το αφέψημα των φύλλων του φυτού με μέλι το έδιναν κατά του σκορβούτου και διάφορων ειδών δυσεντερίας.
Στη νοτιοδυτική Ασία, ιδίως στο Ιράν, τα μούρα χρησιμοποιούνται για το μαγείρεμα, καθώς και για την παρασκευή μαρμελάδας. Στο Ιράν οι βερβερίδες χρησιμοποιούνται συνήθως όπως η σταφίδα στο πιλάφι. Στην Αίγυπτο χρησιμοποιούσαν τον καρπό σε κακοήθεις πυρετούς, πανώλη και διάρροιες
Συστατικά -χαρακτήρας
Η ρίζα της βερβερίδας περιέχει αλκαλοειδή, παράγωγα ισοκινολίνης, που θεωρούνται και τα κύρια δραστικά συστατικά, με συνεργική μεταξύ τους δράση (Ivanovska and Philipov, 1996). Σε αυτά περιλαμβάνονται η βερβερίνη, που είναι και του σημαντικότερο θεραπευτικά συστατικό του φυτού, η οξυακανθίνη, η βερβαμίνη, η τετρανδρίνη, η χονδοκουρίνη κ.ά.
Η βερβερίνη είναι κίτρινη, κρυσταλλική ουσία, με πολύ πικρή γεύση. Η δρόγη περιέχει επίσης βερβεριδίνη, ταννίνη, κηρό, λιπαρά συστατικά, λεύκωμα, κόμμι και άμυλο (Grieve, 1979).
Οι καρποί, που είναι πολύ ξινοί, περιέχουν κιτρικό και μηλικό οξύ, ενώ είναι πολύ πλούσιοι σε βιταμίνη C.
Τα σπέρματα περιέχουν και αυτά κιτρικό και μηλικό οξύ
Οι εδώδιμοι καρποί της είναι πλούσιοι σε οργανικά οξέα (βιταμίνη C) σε διάφορα σάκχαρα και σε πηκτίνη.
Aνθιση – συλλογή – χρησιμοποιούμενα μέρη
Ανθίζει τον Μάιο και Ιούνιο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιείται η ρίζα και οι καρποί. Οι ρίζες συλλέγονται Μάρτη και Απρίλιο καθώς και Σεπτέμβριο και Οκτώβρη. Ο καρπός συλλέγεται τον Σεπτέμβριο.
Φαρμακολογικές ιδιότητες
Το ολικό αιθανολικό εκχύλισμα της ρίζας της βερβερίδας έχει αποδειχθεί ότι διαθέτει αντιφλεγμονώδη και ανοσοκατασταλτική δράση, τόσο σε in vivo όσο και σε in vitro πειραματικά μοντέλα.
Μάλιστα, φαίνεται να είναι αποτελεσματικότερο από τα επιμέρους κλάσματά του αλλά και από τα μεμονωμένα αλκαλοειδή (βερβερίνη και οξυακανθίνη), γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη συνεργικής δράσης μεταξύ των συστατικών του (Ivanovska and Philipov, 1996).
Η αντιφλεγμονώδης, ανοσοκατασταλτική και αναλγητική δράση των μεμονωμένων αλκαλοειδών του φυτού έχει επιβεβαιωθεί και από άλλες πειραματικές μελέτες (Li et al., 1989; Ju et at., 1990; Teh et al., 1990; Kondo et al., 1992; Seow et al., 1992; Kupeli et al, 2002).
Ειδικά για τη βερβερίνη, οι έρευνες έχουν καταδείξει την επίδρασή της
όχι μόνο στο ανοσοποιητικό σύστημα (διέγερση της ανοσοποιητικής απάντησης σε ποντίκια φορείς της Klebsiella pneumoniae), αλλά και στο καρδιαγγειακό σύστημα (ισχυρή αγγειοδιασταλτική και αντιαρρυθμική δράση in vivo και in vitro, καθώς και επιμήκυνση του δυναμικού ενέργειας στις ίνες του Purkinje) (Chiou et al., 1991; Ricciopo, 1993; Kathleen, 2000).
Από την άλλη πλευρά, το ολικό εκχύλισμα των καρπών της βερβερίδας φαίνεται να έχει αντιισταμινική και αντιχολινεργική δράση (Shamsa et al, 1999), ενώ το ολικό υδατικό εκχύλισμα της ίδιας δρόγης αποδεικνύεται αποτελεσματικό στη μείωση της αρτηριακής πίεσης και του καρδιακού ρυθμού σε υπερτασικά πειραματόζωα.
Επιπλέον, το ίδιο παρασκεύασμα εμφανίζεται να σταθεροποιεί τα μεμβρανικά δυναμικά σε καλλιέργειες εγκεφαλικών κυττάρων ποντικιών, γεγονός που το καθιστά δυνητικά χρήσιμο ως νευροπροστατευτικό στη θεραπεία της επιληψίας και των σπασμών (Fatehi et al, 2005).
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τέλος δύο πειραματικές μελέτες, που εξέτασαν την in vitro δραστικότητα ενός εμπορικού ομοιοπαθητικού ιδιοσκευάσματος του φυτού (Berberis vulgaris- Q. της Hahnemann Laboratories).
Πράγματι, το συγκεκριμένο προϊόν φάνηκε να ασκεί διαλυτοποιό δράση τόσο σε κρυστάλλους οξαλικού ασβεστίου, σύνηθες συστατικών των νεφρικών λίθων, (Das et al, 2004) όσο και σε ανθρώπινους χολολίθους, αποτελούμενους από χοληστερίνη, βιλιρουβίνη, κρεατινίνη και ουρία (Das et al, 2005).
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις
Βασικές Ιδιότητες: Χολαγωγό, αντιεμετικό, διεγερτικό, τονωτικό, καθαρτικό-υπακτικό. Η Βερβερίδα (Η φλούδα της ρίζας) είναι ένα από τα καλύτερα βότανα για την διόρθωση της λειτουργίας του ήπατος και την ενίσχυση της ροής της χολής. Ο οπός των καρπών είναι αποτελεσματικός σε πνευμονικές ασθένειες και παθήσεις των νεφρών. Η φλούδα και η ρίζα συνίσταται για την χρυσή, την έμφραξη του συκωτιού, τους ρευματισμούς και την εξαγωγή χολολίθων.
Λόγω της πικρής γεύσης, η φλούδα της ρίζας σήμερα έχει πρακτικώς εγκαταλειφθεί. Η ομοιοπαθητική χρησιμοποιεί ένα βάμμα ξερής ρίζας εναντίον των φλεγμονωδών παθήσεων των εντέρων, της ρευματικής πολυαρθρίτιδας. Της ισχιαλγίας και της πυελίτιδας. Ένα αφέψημα και ένα σιρόπι των καρπών χρησιμοποιείται κατά του βήχα και των παθήσεων του πεπτικού συστήματος.
Χρησιμοποιείται ακόμη εσωτερικά
Χρησιμοποιείται ακόμη εσωτερικά - για δυσεντερία,
- μαλάρια,
- λεϊσμανίαση,
- ηπατίτιδα,
- καρκίνο του συκωτιού,
- πέτρες στη χολή και
- τα νεφρά,
- υπέρταση και
- παράλληλα με τη χημειοθεραπεία κατά του καρκίνου.
Τα φύλλα χρησιμοποιούνται σαν αντιαιμορραγικό στις γυναικολογικές αιμορραγίες. Ως ομοιοπαθητικό φάρμακο χρησιμοποιείται κυρίως σε οξεία συμπτώματα του ουροποιητικού συστήματος, καθώς και των αρθρώσεων.
Ο φλοιός της βερβερίδας (των μίσχων ή/ και της ρίζας) χρησιμοποιείται ως
πικρό τονωτικό, υπακτικό, αντισηπτικό- ανθελμινθικό. Ειδικότερα, χορηγείται ως πικρό τονωτικό και ευστόμαχο, επί δυσπεψίας και λειτουργικών διαταραχών του ήπατος, καθώς θεωρείται ότι ασκεί ρυθμιστική και εξισορροπιστική δράση στους μηχανισμούς της πέψης. Σε μεγαλύτερες δόσεις εμφανίζει καθαρτική δράση και δίνεται κατά της δυσκοιλιότητας.
Προτείνεται σε όλες τις περιπτώσεις ίκτερου και διαταραχών στο σύστημα παραγωγής και απαγωγής της χολής αλλά και επί αδυναμίας (υδρωπικίας). (B.P.C., 1923; Grieve, 1979; Ζαχαρόπουλος, 1972). Τα φύλλα του φυτού, υπό μορφή εγχύματος, χρησιμοποιούνται κατά του σκορβούτου, καθώς και κατά της δυσεντερίας και της στηθάγχης (Ζαχαρόπουλος, 1972).
Ο χυμός των καρπών, αραιωμένος με νερό, συνιστάται κατά των φλεγμονωδών πυρετών, των τυφοειδών και των παθήσεων του στήθους (Ζαχαρόπουλος, 1972), καθώς επίσης και επί χολοκυστίτιδας (Zargari, 1983).
Η βερβερίνη χρησιμοποιείται για τη θεραπεία της εντερίτιδας και της διάρροιας (Grieve, 1979; Ye et al, 1993), όπως και της χολοκυστοπάθειας (Assenov et al, 1989), ενώ η βερβεριδίνη αλλά και συνολικά ο φλοιός της ρίζας στους διαλείποντες πυρετούς (ελονοσία) και στην ατονία του πεπτικού συστήματος (Ζαχαρόπουλος, 1972).
Βερβερίνη
Μια ενδιαφέρουσα δράση της είναι η ικανότητα της να μειώνει την διόγκωση του σπλήνα. Η βερβερίνη εμποδίζει τα βακτήρια να φτάσουν στα ανθρώπινα κύτταρα, βοηθώντας έτσι στην αποφυγή των λοιμώξεων. Ίσως διαθέτει και αντιιϊκές ιδιότητες ενώ έρευνες έχουν δείξει ότι διευρύνει τις αρτηρίες, κατεβάζοντας έτσι την πίεση και δρώντας ως αντιπαροξυσμικό.
Χρησιμοποιήθηκε με επιτυχία στην θεραπεία της λεισμανίασης (λοιμώξεις μεταδιδόμενες από τα έντομα φλεβοτόμος). Είναι επίσης αποτελεσματική στην αντιμετώπιση της χολέρας και συνίσταται κατά των ελωδών πυρετών, ιδίως όταν συνοδεύονται από μεγαλοσπληνία, γιατί έχει την ιδιότητα να συσπά τον σπλήνα και να διώχνει έτσι τα ελοπλασμώδια, που φωλιάζουν σε αυτόν και στην ατονία του πεπτικού συστήματος.
Άλλες χρήσεις
Οι καρποί της άγουροι αντικαθιστούν την κάππαρη και φτιάχνουν ωραίο τουρσί, ορεκτικό για ούζο ενώ με τις ώριμες ράγες παρασκευάζονται μαρμελάδες, ενώ ζυμούμενες με μελιτούχο νερό παράγουν ένα υδρόμελι υπόξινο και αρκετά ευχάριστο. Στα χωριά έφτιαχναν γλυκά και ζελέδες από την βερβερίδα.
Οι καρποί της παρόλο που είναι πολύ ξινοί, χρησιμοποιούνται στην κατασκευή ηδύποτων, αναψυκτικών, σιροπιών και ζελέδων. Η ρίζα και οι βλαστοί χρησιμοποιούνται για βαφή μάλλινων, βαμβακερών και κλωστών. Ο φλοιός μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη βυρσοδεψία για βαφή δερμάτων με ωραίο κίτρινο χρώμα.
Παρασκευή και δοσολογία
Ο οπός των καρπών λαμβάνεται με 1 έως 2 κουταλιές την ημέρα.
Η φλούδα και η ρίζα παρασκευάζονται ως αφέψημα με μισό έως ένα κουταλάκι του καφέ σε κάθε φλιτζάνι αφήνουμε για 10-15′ σε νερό που βράζει, πίνουμε 3 φορές την ημέρα.
Προφυλάξεις
Υπερδοσολογία μπορεί να προκαλέσει λήθαργο, έμετο, διάρροια και ερεθισμό των νεφρών. Απαγορεύεται η χρήση του κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης.
Στοιχεία από
www.haniotika-nea.gr
www.yperikon.gr
www.ellinikabaharika.gr
www.iama.gr
Βερβερίς: Ένα πολύ σημαντικό «όπλο» στο φαρμακείο της Φύσης
